Нина.Ц. Дэлхийн боловсролын түүх
/Нэн эртнээс өнөөг хүртэл/.-УБ.,2009
Долоо. ХХ зууны эхний хагасын сурган хүмүүжүүлэх
сэтгэлгээ ба боловсролд гарсан шинэчлэлүүд
XX зууны эхний хагаст дэлхий нийтийн сургууль, сурган хүмүүжүүлэх зүйд мэдлэгийн цар хүрээнд тавигдах шаардлагын өсөлт, чадвар, дадал, хүүхдийн төрөлх шинжийн тухай шинэ судалгаа, сургалтын байгууллагуудын практик туршлага зэрэг гүнзгий өөрчлөлтүүд гарав. Шинэ хүмүүжлийн холбоо, Гэгээрлийн олон улсын товчоо зэрэг сурган хүмүүжүүлэх ухааны төвүүдийн тоо ч нэмэгдэв. Зарим нэг оронд тухайлбал АНУ-д гэхэд л ардын боловсролын дэвшилтэт ассоциац гэх мэт үндэстний шинжтэй сурган хүмүүжүүлэх мэргэжлийн холбоод байгуулагдсан байна.
Сургууль, сурган хүмүүжүүлэх сэтгэлгээ, шинжлэх ухааныг өөрчлөн шинэчлэх хэрэгцээ улам бүр тулгамдсан шинжийг олж, боловсролын салбар дахь уламжлалт арга барил болох багшид тавигдах шаардлагад голлон анхаарснаас болж суралцагчдын өөрсдийн бие даасан байдал алдагдаж ирсэн нь зайлшгүй шинэчлэлийг шаардах болов. XIX зууны эцэс XX зууны эхэн үеийн өрнөдийн сурган хүмүүжүүлэх зүйд нийгмийн сурган хүмүүжүүлэх зүй, шашны сурган хүмүүжүүлэх зүй, сургалт, хүмүүжлийн үйл явцын гүн ухааны сэтгэлгээнд тулгуурласан сурган хүмүүжүүлэх зүй зэрэг сурган хүмүүжүүлэх ухааны уламжлалт аргууд болон реформатор сурган хүмүүжүүлэх зүй зэрэг шинэ агуулга бүхий үндсэн хоёр парадигм тод ажиглагдах болсон байна.
7.1. Нийгмийн сурган хүмүүжүүлэх зүй ба хүмүүжлийн философ
Нийгмийн сэтгэл зүйн төлөөлөгчдийн тоонд соёл иргэншлийн үе шат ба хамтын төсөөллийн үзэл баримтлалыг баримтлагч Францын философч Эмиль Дюркгейм (1858 - 1917 он) ордог. Түүнийхээр хүн төрөлхтөн нь үе шат бүхэндээ хүмүүжлийн өөрийн гэх баримтлал болох “хамтын төсөөллийг” шингээсэн үе шатыг дамждаг байна. Сургалтын үйл явц бол нийгмийн гишүүн бүр тухайн үеийнхээ “хамтын төсөөлөл”-д шингэх үйл явц. Э.Дюркгейм сурган хүмүүжүүлэх үйл явц нийгмийн шинжтэй хэмээн үзэж байсан бөгөөд хүмүүжлийг нийгэмшилтийн аргачлал гэж үзжээ. Ёс суртахуун, оюун ухаан, бие бялдрын нэгдмэл цогцсын хөгжилд сургууль, боловсролын газруудын гүйцэтгэх үүргийг нийгэм ба орчны зүгээс шаарддаг. Иймд хүмүүжлийн үр дүн бол нийгмийн ба биологийн зүйлсийн харилцан нэгдэл болох хувийн нийгэмшилт юм. Тэрээр хүмүүжлийн үйл явцыг хүч нэмэгдүүлсэн удирдлагаар хангах ёстой хэмээн үзэж байв.
Эмиль Дюркгейм
Эмиль Дюркгейм
(1858 - 1917)
Нийгмийн сэтгэл зүйн төлөөлөгчдийн тоонд соёл иргэншлийн үе шат ба хамтын төсөөллийн үзэл баримтлалыг баримтлагч Францын философч Эмиль Дюркгейм (1858 - 1917 он) ордог. Түүнийхээр хүн төрөлхтөн нь үе шат бүхэндээ хүмүүжлийн өөрийн гэх баримтлал болох “хамтын төсөөллийг” шингээсэн үе шатыг дамждаг байна. Сургалтын үйл явц бол нийгмийн гишүүн бүр тухайн үеийнхээ “хамтын төсөөлөл”-д шингэх үйл явц. Э.Дюркгейм сурган хүмүүжүүлэх үйл явц нийгмийн шинжтэй хэмээн үзэж байсан бөгөөд хүмүүжлийг нийгэмшилтийн аргачлал гэж үзжээ. Ёс суртахуун, оюун ухаан, бие бялдрын нэгдмэл цогцсын хөгжилд сургууль, боловсролын газруудын гүйцэтгэх үүргийг нийгэм ба орчин шаарддаг. Иймд хүмүүжлийн үр дүн бол нийгмийн ба биологийн зүйлсийн харилцан нэгдэл болох хувийн нийгэмшилт юм.
Хүн бүр хүүхэд ахуй насандаа болон өсвөр насандаа нийгэмшилтийн обьект болж байдаг. Үүнийг нийгэмшилтийн үйл явцын агуулга нийгмээс хүн нэг бүр эрчүүд ба эмэгтэйчүүдийн үүргээ эзэмдэх (нийгэмшилт дэхь хүйсийн үүрэг), бат бөх гэр бүл цогцлоох (гэр бүлийн нийгэмшилт), нийгмийн болон эдийн засгийн амьдралд зохистойгоор оролцох (мэргэшлийн нийгэмшилт), хууль ёсыг даган мөрддөг иргэн болох (улс төрийн нийгэмшилт) зэрэгт илүү сонирхолтой байдгаас харагддаг.
Үүний зэрэгцээ хүнийг аль нэг байдлаар нийгэмшихэд нийгэм төдийгүй мөн нийгмийн тодорхой бүлэг, байгууллагуудын сонирхол чиглэгддэгийг тэмдэглэх хэрэгтэй. Учир нь нийгмийн аливаа бүлгүүд болон байгууллагуудын өвөрмөц шинж, үүргүүд эдгээр шаардлагуудын өвөрмөц, зуршмал бус шинжийг нөхцөлдүүлдэг. Энэ шаардлагын агуулга тухайн шаардлага тавигдаж буй хүний нас, нийгмийн байр сууринаас хамаарна. Нийгэмшилтийн үйл явцыг авч үзэхдээ Э.Дюркгейм гол идэвхитэй эх сурвалжаар нийгмийг авч үзсэн бөгөөд чухамдаа нийгэм л нийгэмшилтийн гол субьект болдог ажээ. Тэрээр: “өөрийн гишүүдийнх нь хооронд их хэмжээний нийгмийн нэг төрөл байдал тогтсон цагт л нийгэм амьдрах чадвартай” хэмээн бичсэн байдаг. Иймээс нийгэм нь хүнийг “өөрийн гэх арга барилаар” төлөвшүүлэх буюу хүний нийгэмшлийн явцад өөрийн тэргүүлэх чиглэлээ тогтоодог байна. Үүнээс үндэслээд хүн бол нийгмийн нийгэмшүүлэгч нөлөөний субьект гэж үзжээ.
Э.Дюркгеймийн үзэл баримтлал олон талаараа нийгмийн тогтолцоонд хүн нэгдэн орох үйл явцыг тодорхойлогч Талкотт Парсонсийн нийгмийн үйлчлэлийн социологийн онолын үндэс болсон юм. Т.Парсонс нийгэмшилтийг “хүүхэд төрж, өндийсөн нийгэм дэхь соёлын интернационалчлал” гэж тодорхойлжээ. Нийгэмшилтийн түгээмэл зорилт бол нийгэмд хөл тавьж буй хүнийг хамгийн багаар бодоход хүлээцтэй хандаг мэдрэмж суулгах, хамгийн ихээр бол тухайн нийгмийн тогтолцоонд үнэнч хандах мэдрэмж төлөвшүүлэх явдал мөн. Түүний үзсэнээр бол хүн “бусад утга учиртай зүйлстэй” харьцах явцдаа өөртөө ерөнхий үнэт зүйлсийг олж авдаг байна. Энэхүү нийтээр хүлээн зөвшөөрөгдсөн нормативт стандартын үр дүнд хүн нийгмийн сэдэл тэмүүлэлт хэсэг, хэрэгцээ болдог ажээ.
Э.Дюркгейм ба Т.Парсонсийн онол боловсролын хүрээн дэхь нийгэмшилтийн асуудлаар судалгаа хийж буй олон хүний ажилд томоохон нөлөө үзүүлжээ. Олонхи эрдэмтэд хүнийг нийгэмшилтийн субьект гээд нийгэмшилтийг өөрийг нь субьект нь нийгэм буюу түүнийг бүрдүүлэгч элементүүд болдог обьектын үйл явц хэмээн үзсээр байна. Төвлөрсөн илэрхийллээрээ энэ хандлага Олон улсын сурган хүмүүжүүлэх ухааны нэр томьёоны тольд (Г. Терри Пейдж, Дж. Б. Томас, Алан Р.Маршалл, 1987) “Нийгэмшилт гэдэг нь гэр бүл ба нийгэм, бусад хүмүүстэй хэрэгцээгээ хангах зорилгоор тогтоосон харилцаан дахь үүргээ эзэмдэх үйл явц мөн” гэсэн байдлаар тодорхойлогдсон байдаг.
Нийгэмшилтийн явцад хүн нийгмийн бүрэн эрхт гишүүн болдог төдийгүй мөн тухайн нийгэмд тогтсон хэм хэмжээ, соёлын үнэт зүйлсийг эзэмдэгч субьект болж, идэвхит шинжийг илэрхийлэн, энэ нийгэмдээ өөрийгөө хөгжүүлдэг байна. Хүнийг нийгэмшилтийн субьект хэмээн үзэх үзлийн онолын гол үндэслэл нь америкийн эрдэмтэн Ч.Х.Кули, У.И.Томас, Ф.Знанецкий, Ж.Г.Мид нарын үзэл баримтлал мөн. “Тольт Би” ба нийгмийн жижиг бүлгүүдийн онолыг үндэслэгч Чарльз Кулийн үзэж байгаагаар хүний хувийн Би нь харилцан үйлчлэл, нийгмийн анхдагч бүлгүүдийн дотоод дахь хувь хүн хоорондын харилцааны явцад нийгмийн мөн чанарыг олж авдаг байна. Өөрөөр хэлбэл хувийн ба бүлгийн субьектуудын хоорондын харилцан үйлчлэлд олж авдаг гэсэн үг юм. Уильям Томас ба Флориан Знанецкий нар нийгмийн үзэгдэл, үйл явц бол хүмүүсийн ухамсартай үйл ажиллагааны үр дүн бөгөөд нийгмийн аль нэг нөхцөл байдлыг судлах явцдаа зөвхөн нийгмийн нөхцөл байдал төдийгүй мөн энэ нөхцөл байдалд татагдан орсон бодгаль хүмүүсийн үзэл бодлыг тооцох хэрэгтэй гэсэн санааг дэвшүүлжээ. Өөрөөр хэлбэл хүнийг нийгмийн амьдралын субьект гэдэг талаас нь авч үзнэ гэсэн үг юм. Харин Жорж Герберт Мид бэлэг тэмдгийн интеракционизм хэмээх чиглэлийг боловсруулах явцдаа нийгмийн сэтгэл зүйн үндсэн ойлголтоор “хувь хүмүүс хоорондын харилцан үйлчлэлийг” авч үзжээ. Түүнийхээр харилцан үйлчлэлийн үйл явцын цогцолбор нь нийгэм ба нийгмийн бодгаль хүмүүс юм. Нэг талаас аливаа нэг хувийн Би-д байгаа бүхэн тэрхүү Би оролцож буй харилцан үйлчлэлийн тогтоцооны цар хүрээнээс хамаардаг бол нөгөө талаас нийгмийн бодгаль хүн нийгмийн хөдөлгөөн, хөгжлийн эх сурвалж болдог байна.
Ч.X.Кули, У.И.Томас, Ф.Знанецкий ба Ж.Г.Мидийн үзэл баримтлалууд хүнийг нийгэмшилтийн гол субьект хэмээн үзэх үзэл баримтлалд хүчтэй нөлөө үзүүлж, нийгэмшилтийн үзэл баримтлалыг субьектын хүмүүжил, боловсролын хүрээнд авч үзэх бололцоог олгожээ. Хүн нийгэмшилтийн субьект болохдоо обьектив байдлаар төлөвших бөгөөд учир нь хүний амьдралын туршид нас зүйн үе шат бүхэнд нь ямар нэг байдлаар ухамсартайгаар хандах шаардлагатай зорилтууд гарч ирэх ба үүнтэй уялдуулан зохих зорилгуудаа төлөвлөдөг. Өөрөөр хэлбэл байр сууриа буюу субьектлог шинж, хувийн өвөрмөц шинж буюу субьектив шинжээ илэрхийлдэг. Энд тодорхой хэмжээгээр нас зүйн үе шат болон нийгэмшилтийн үе шат бүхэнд хүнээс шийдвэрлэвэл зохих байгаль-соёлын, нийгэм-соёлын, нийгэм-сэтгэл зүйн хүчин зүйлс ялгарна.
Насны үе шат бүхэндээ хүн өөрийн амьдарч буй соёлын амьдралд зохицсон бие бялдрын төрхийг танин мэдэх тодорхой шатанд хүрч, бие бялдар, зан үйлийн хүйсийн үүрэгтэй холбоо бүхий ёс зүй, бэлэг тэмдэг, үйл хөдлөлийн зангаа, дохиог эзэмдэж, бие бялдрын болон бэлгийн үр хөврөлөө хэрэгжүүлж, хүйсийн ба насны шинжид тохирсон эрүүл аж төрөх ёсыг хэвшүүлэн, амьдралд хандах харьцаагаа өөрчилж ирдэг байна. Харин энэ бүхэн бүс нутаг-соёлын аль нэг нөхцөлд тохирсон обьектив ба норматив ялгааг агуулж байдаг. Энд нийгэм-соёлын зорилтууд танин мэдэхүйн шинжийг агуулдаг бол үнэт зүйлс-утгын зорилтууд нь хүний амьдралын түүхийн тодорхой үед тохирсон тодорхой социум дахь насны үе шат бүрийн онцлогийг илэрхийлнэ. Эдгээр зорилтууд нийгмийн зүгээс обьектив байдлаар тодорхойлогдохын зэрэгцээ бүс нутгийн этно онцлог, хүний ойрын хүрээллээр мөн адил тодорхойлогддог. Иймээс нийгэм-соёлын өвөрмөц зорилтууд хүний насны үе шат бүхэнд нийгмийн амьдралын оролцооны үйл явцад нь илэрдэг байна. Хүний нас зүйн бололцооны дагуу хүнээс нийгмийн соёлын амьдралын тодорхой төвшинд хир зэрэг хамрагдсан хэмжээг харж болно. Учир нь хүний нас зүйн үе шат бүхэнд хүний өмнө гэр бүлийн амьдрал, үйлдвэрлэл-эдийн засгийн үйл ажиллагаанд оролцох оролцоотой нь холбоо бүхий зорилтууд байнга гарч ирдэг.
Нийгэмшилтийн дээрх онцлогуудын үндсэн дээр хүмүүжлийн философийн төлөөлөгчид нийгэмшилтийн үе шатанд хүмүүжлийн явцад хүнтэй тохиолдох магадлалтай аюул заналыг тодорхойлсон байна. Тухайлбал хүүхэд эхийн хэвлийд байх үед эх, эцгийн тааламжгүй харьцаа, архидалт, замбараагүй амьдрал, эхийн муу хооллолт, эх-эцгийн сэтгэл хөдлөлийн сөрөг нөлөө, анагаах ухааны алдаа, экологийн тааламжгүй орчин зэрэг аюул занал учирдаг бол, 0-6 нас буюу сургуулийн өмнөх насанд өвчин, гэмтэл, эх, эцгийн сөрөг сэтгэл хөдлөл, ёс суртахууны доголдол, хүүхдээ үл хайхрах, хаях, гэр бүлийн ядуу байдал, хүүхдийн байгууллагуудын хүнлэг бус харьцаа, үе тэнгийнхний сөрөг харилцаа, хөршүүд ба тэдний үр хүүхдийн нийгмийн эсрэг үйлдэл томоохон аюул болдог.
6-10 насны буюу бага сургуулийн насанд эх, эцгийн ёс суртахуунгүй зан, архидалт, хойд эх, эцэг, гэр бүлийн ядуу байдал, үзвэр үйлчилгээ, хэл ярианы сул хөгжил, сургалтад бэлэн бус байдал, багш нар, үе тэнгийнхний сөрөг хандлага, бие бялдрын гэмтэл, согог, эх, эцгээс өнчрөх, хүчирхийлэл, зандалчлал аюул занал учруулдаг.
11-14 нас буюу өсвөр насанд архидалт, эх, эцгийн ёс суртахууны доголдол, гэр бүлийн ядуу зүдүү байдал, үзвэр, үйлчилгээ, компьютер тоглоом, багш, эх, эцгийн алдаа, тамхи татах, мансуурах, хүчирхийлэл, зандалчлал, ганцаардал, бие бялдрын гэмтэл, согог, үе тэнгийнхний зүгээс үзүүлэх гүтгэлэг, нийгмийн эсрэг гэмт хэргийн бүлэг, сэтгэц-сексийн хоцрогдол, гэр бүлийн байнгын нүүдэл, эх, эцгийн салалт гол аюул занал үзүүлнэ.
15-17 насанд гэр бүл дэхь нийгмийн эсрэг уур амьсгал, гэр бүлийн ядуу зүдүү байдал, архидалт, мансуурал, янхандалт, эрт жирэмслэлт, гэмт хэргийн бүлэглэл, хүчирхийлэл, бие бялдрын гэмтэл, согог, ойр орчныхоноо үл ойлгох, ганцаардал, үе тэнгийнхний гүтгэлэг, эсрэг хүйсийн хүнтэйгээ үл ойлголцох, бодит амьдрал дахь зөрчилдөөн, амьдралын зорилгоо алдах зэрэг нь аюул занал болно.
18-23 насанд архидалт, мансуурал, янхандалт, ядуурал, ажилгүйдэл, хүчирхийлэл, сексийн азгүйдэлт, стресс, хуулийн эсрэг үйлдэлд татагдан орох, гэмт хэргийн бүлэглэл, ганцаардал, хүсэл тэмүүлэл болон нийгэмд эзлэх байр суурины зөрөө, армид алба хаах, боловсролоо үргэлжлүүлэн хаах бололцоогүй болох зэрэг нь аюул занал болдог байна.
Ийнхүү хүний нийгэмшилтийн асуудлыг хүний нас зүйн онцлогтой холбон үзсэнээрээ хүмүүжлийн философийн талынхан боловсролын түүхэнд онолын томоохон хүрээг оруулж ирсэн бөгөөд өнгөрсөн зууны дунд үе хүртэл дэлхийн олон улс орны сурган хүмүүжүүлэх ухаан, боловсролын тогтолцоонд чухал хувь нэмэрболсоор байв.
7.2. Чөлөөт хүмүүжлийн онол
XX зууны эхэн гэхэд үйл ажиллагаа явуулж буй сургууль, боловсролын байгууллагуудын онолын шинэ суурь дэвсгэрийг реформатор сурган хүмүүжүүлэх ухааны чиглэлийнхэн боловсруулжээ. Сурган хүмүүжүүлэх ухааны энэ чиглэлийнхэн хүмүүжил, боловсролын өмнөх онол, практикын асуудалд сөрөг байр сууринаас хандаж байв. Тэдний төлөөлөгчид бие хүнийг төлөвшүүлэх арга замыг хүүхэд ахуй насны бүхий л үед нь эрэлхийлэх болов. Сурган хүмүүжүүлэх энэхүү шинэ чиглэл төрөлхийн авьяас чадвар дээр тулгуурлан хөгжих бие хүний хөгжлийн үзэл баримтлалыг тунхагласан юм. Ийм педоцентрист үзэл С.Берт, Ж.Адамс тэргүүтэй хүмүүсээр дамжин Англид хөгжиж, улмаар чөлөөт хүмүүжил, туршилтын сурган хүмүүжүүлэх зүй, прагматик сурган хүмүүжүүлэх зүй, бие хүний сурган хүмүүжүүлэх зүй, функциональ сурган хүмүүжүүлэх зүй зэргээр хэд хэд салбарласан байна.
Чөлөөт хүмүүжлийн үндсэн тунхаглал болсон бүтээл нь Шведийн сурган хүмүүжүүлэгч Эллен Кейгийн (1849 - 1926 он) “Хүүхдийн зуун “бүхнийг хүүхдээс” гэсэн сурган хүмүүжүүлэх томьёолол боллоо” хэмээх хүүхдэд бүтээлч хүчийг хөгжүүлэх тухай бүтээлд илрэлээ олжээ.
Чөлөөт хүмүүжлийн онолынхон сурган хүмүүжүүлэх ухаан дахь Руссогийн уламжлалыг хөгжүүлжээ. Тэднийхээр сургуулиуд гол анхаарлаа бүтээлч хүчний хөгжил, хүүхдийн хувийн авьяас чадвар, хүсэл тэмүүлэл, түүний танин мэдэх үйл ажиллагаа, бие даасан байдал, бие даасан үйл ажиллагаа, өөрийн хөгжилд чиглүүлэх ёстой. Иймээс сургууль гэр бүл хоорондын залгамж холбоо чухлаар тавигдаж, гэр бүл дэхь эхийн үүрэг нийгмийн чухал ач холбогдлыг олно. Хүмүүжилд голлох үүргийг хүмүүжигчийн сэтгэл хөдлөл, хуримтлуулсан хувийн туршлага гүйцэтгэнэ. Чөлөөт хөдөлмөрийн онолыг практикт ашиглах нь зарим талаараа шинжлэх ухааны үндсэн салбаруудын суурь мэдлэгийг эзэмших системт хичээлээс татгалзаж тэдгээрийг спорт, тоглоом, бүтээлч үйл ажиллагаагаар солиход хүргэдэг учраас эцсийн дүндээ хүүхдийн ерөнхий хөгжилд сөргөөр нөлөөлөх талтайг анхаарах хэрэгтэй.
Эллен Кей
Эллен Кей (1849 - 1926)
Эллен Кей нь шведийн сурган хүмүүжүүлэгч, зохиолч эмэгтэй юм. “Хүүхдийн зуун” бүтээлдээ “бүхнийг хүүхдээс” гэсэн томьёоллыг анх гаргаж ирсэн. Түүнийхээр нийгмийн нэг чухал зорилт бол боловсрол бүхий эхчүүдийн шинэ үеийг буй болгох явдал ажээ. Гэрийн хүмүүжил нь хүүхдийг хүн төрхтэй болгож, хүүхдийн хувийн шинж чанарыг хөгжүүлдэг. Ингэснээрээ эхийн гүйцэтгэх үүргийн нийгмийн ач холбогдол өндөрсөнө. Эллен Кейгийн дээр дурьдсан ном “ирээдүйн сургууль” хэмээх сурган хүмүүжүүлэх ухааны шинэ салбар үүсэх системт үндсийг тавьсан байна.
Э.Кей нь тухайн үедээ өргөн дэлгэрээд байсан сургуулийн тогтолцоог эрс ширүүн шүүмжилж байв. Тэрээр сурган хүмүүжүүлэх ухааны түүхэнд анх удаа хүүхдийн хувийн зан төрхийг сурган хүмүүжүүлэх үйл ажиллагааны төвд аваачин тавьжээ. “Аз жаргал бидний авьяас чадварын хөгжилд оршино” хэмээх Гётегийн афоризмд тулгуурлан Кей нь хүүхдэд үзэх хичээлээ бие даан чөлөөтэй сонгох эрх олгохыг шаардаж байв. Түүний сургалтын тогтолцоон дахь багшийн үүрэг, роль хүүхдийн зан төрхийг ажиглаж, хэрэгтэй үед нь зохистой зөвлөлгөө өгөхөд оршино. Хүүхдийн хувьд ухаалаг “өөрийн ажиглалт” чухал бөгөөд аливаа хүчилсэн үйлдлийг тэрээр шууд үгүйсгэж байв. Ингэхийн тулд үзэх ёстой материалын хэмжээг хамгийн бага хэмээнд нь хүргэжээ. Кейн үзэж байгаагаар сургууль бол хүмүүжигчийн хувьд зөвхөн санал дэвшүүлэх үүрэгтэй ба ямар ч тохиолдолд хүчээр тулгах ёсгүй байна. Ингэхийн тулд тэрээр өөрийн дагалдагчдийн үндсэн уриа болсон “бүхнийг хүүхдээс” гэсэн томьёоллоо гаргаж иржээ.
Чөлөөт хөдөлмөрийн онолын өөр нэг төлөөлөгч нь Италийн сурган хүмүүжүүлэгч, психиатр Мария Монтессори (1870 - 1952 он) юм. Түүний байгуулсан боловсролын байгууллагын үйл ажиллагаа нь сургуулийн өмнөх насны хүүхдийг сензитив буюу насны тухайн үед тохирсон гадны нөлөөлөлд хүүхэд маш мэдрэмжтэй ханддаг үед нь мэдрэхүйн тодорхой эрхтэнийг хөгжүүлэх замаар хүмүүжүүлдэг сенсор хүмүүжилд чиглэгдэж байв. Үүнийхээ үндсэн дээр М.Монтессори сургуулийн өмнөх насны хүүхэд өсөж торнидог хүмүүжүүлэгч ба идэвхитэй төлөвшигч орчныг бий болгох зарчмыг томьёолжээ. Энэ зарчим ёсоор хүүхдэд өөрийгөө хүмүүжүүлэх, сургах нөхцлийг олгох ба үүнийг хүүхдүүд бие даан материалтай ажиллах замаар гүйцэтгэнэ.
Мария Монтессори
Мария Монтессори (1870 - 1952)
Тэрээр сургуулийн өмнөх боловсролын томоохон онолч бөгөөд анагаах ухааны доктор цол, антрополог ба эрүүл ахуйн профессор цолыг хүртсэн Италийн анхны эмэгтэй ажээ. 1898-1900 онуудад хүүхдийн сэтгэл мэдрэлийн больницод ажиллаж байхдаа бүтээсэн аргачлалаа сургуулийн өмнөх насны жирийн хүүхдийг хүмүүжүүлэх практикт шилжүүлэн ашигласан байна. “Хүүхдийн ордон” хэмээх нэртэй өөрийн анхны сургуулийн өмнөх боловсролын байгууллагыг 1907 онд нээж, тэнд ажилласан 2 жилийнхээ туршлагыг нэгтгэн 1912 онд “Хүүхдийн ордон. Шинжлэх ухааны сурган хүмүүжүүлэх зүйн аргууд” хэмээх суурь бүтээлээ туурвисан байна. Энэ бүтээл нь түүний сургуулийн өмнөх боловсролын тогтолцоо болсноор түүний нэр боловсролын салбарт хүндтэй байр эзлэх болсон юм.
Бүхий л амьдралынхаа туршид М.Монтессори нь өөрийн сурган хүмүүжүүлэх арга, туршлагаа сурталчилж, өрнөдийн орнуудын сургуулийн өмнөх боловсролын байгууллагуудад түүний ном гол гарын авлага болж байв. Ертөнцийг үзэх философи үзлийнхээ хувьд тэрээр субьектив идеалист байр сууринд зогсож байсан учраас хүний бие ба санааг хооронд нь метафикээр сөргүүлэн тавьж, хүний хөгжлийн хөдөлгөгч хүчээр ямар нэг үл өөрчлөгдөгч “амьдралын хүч”-ийг авч үзсэн байна. Тэрээр сурган хүмүүжүүлэх антропологийн асуудлуудыг анхлан боловсруулж, хүмүүжлийн асуудлуудыг туршилтын явцад судлах зорилт тавьсан юм.
Өөрийн сурган хүмүүжүүлэх онолоо “хүний биеийн гадаад хэлбэрүүдийг бид бүтээж чаддагүйнхээ адилаар дотоод мөн чанарыг ч бүтээхэд хүчин мөхөсдөнө” гэсэн тезист тулгуурлан бүтээсэн бөгөөд ингэснээрээ “ямар ч туршлагатай багш сурагчийнхаа дотоод хэрэгцээг тааж чадахгүйн адилаар тухайн сурагчийнхаа дотоод сэтгэлийн өөрчлөлт явагдах цаг хугацааг тогтоож чадахгүй” гэсэн томьёоллоор илрэгч сурган хүмүүжүүлэх агностицизмийн байр сууринд хүрчээ. Сургууль, сургуулийн өмнөх байгууллага дахь үеэ өнгөрөөсөн схоластик аргыг эрс шүүмжилсэнээрээ Монтессори хүүхдийн хувьд ямар нэг хүч хэрэглэх үйлдэл гаргахыг эрс эсэргүүцэж байв. Тэрээр хүмүүжигчээс хүүхдүүдийн хүний мөн чанарыг хүндэтгэхийг шаардаж байснаараа эцсийн дүндээ сурган хүмүүжүүлэгч багшийн хүмүүжүүлэгч үүргийг зарим талаар үгүйсгэх байдалд хүрч энэ нь өөрийгөө хүмүүжүүлэх, сургах зарчим тогтоход хүргэжээ.
Энэхүү өөрийгөө хүмүүжүүлэх, сургах тогтолцоог төрийн боловсролын байгууллагуудад хийсэн сурган хүмүүжүүлэх туршлагад тулгуурлан боловсруулснаараа сурган хүмүүжүүлэх ухааны гол зорилтуудын нэг нь бага насны хүүхдийн сэтгэл зүйн онцлогийг судлах явдал гэж үзжээ. Бага насны хүүхдийн онцлогийг илрүүлэгч энэхүү судалгааны илрэлийг тогтоох зорилгоор хүүхдийг “өөрийгөө илэрхийлэгч, шууд илрэлд нь” ажиглах аргыг ашиглажээ.
Монтессоригийн гол гавьяа бол тэрээр сургуулийн өмнөх боловсролын байгууллагын ажилд системт антропологийн хэмжүүрийг оруулж, хүүхдийн байгууллагын нөхцөлд тохируулан антропометр байгууламжийг өөрчлөн ашиглаж, антропометр үзүүлэлтүүдийг бүртгэх зохист системийг санал болгосонд оршино. Хүүхдэд бие даасан чөлөөтэй нөхцөл олгох зорилгоор Монтессори нь хүүхдийн цэцэрлэгийн дасал болсон өрөө, танхимд эрс өөрчлөлт хийсэн байна. Том, овор ихтэй ширээ, сандлыг хүүхдийн өндөр, намд тохирсон хөнгөн ширээ, сандлаар сольж, эрүүл ахуйн болон хөдөлмөр сургалтын зориулалттай хэрэгслүүдээр хангажээ. Хүүхдийн хөгжлийн зүй тогтлыг танин мэдэх, бие хүний төлөвшлийг удирдах үйл явцыг үгүйсгэж байсан хэдий ч хүүхдийн сэтгэл зүй ба бие бялдрын онцлогт тохирсон туршилтыг явуулж, хүүхдийн амьдралын дотоод хүчийг нээх хэрэгсэл зохиохыг оролдож байв. Түүнийхээр хүмүүжил гэдэг нь хүүхдийн амьдралын хэвийн хөгжилд идэвхитэй нөлөөлөх нөлөөлөл юм.
Хүмүүжүүлэгч багшид нилээд идэвхигүй үүрэг оногдуулан өөрийн дидактик материалуудынхаа идэвхитэй шинжид гол үүрэг оногдуулсан хэдий ч Монтессори нь сургуулийн өмнөх байгууллагын ажилтнуудыг боловсролын шинжлэх ухааны мэдлэгээр хангахын зайлшгүйг тэмдэглэж, тэднийг хүүхдэд хандсан өвөрмөц ажиглалтын арга, барилд сургахын зайлшгүйг тэмдэглэж байв. Түүний байгуулсан сургуулийн өмнөх байгууллагуудад сурган хүмүүжүүлэгчид хүүхдийн бие бялдрын хөгжилд ихэд анхаарч, хүүхэд нэг бүрийг антропологийн талаас нь судалж, тэдний нас биеийн онцлогт тохируулан янз бүрийн арга хэрэглэж байв. Монтессори нь сургуулийн өмнөх болон сургуулийн насны хүүхдийн үргэлжилсэн өдрийн талыг баримтлагч байв. Түүнийхээр оюун ухааны чадвар болон мэдрэхүйн эрхтнийг хөгжүүлэх хичээл, гимнастик, багш нараар удирдуулсан тоглоом, гар хөдөлмөр, дууны хичээлүүд өдөрт 4-5 цаг орно. Мөн түүний сурган хүмүүжүүлэх тогтолцоонд шашны боловсрол, зан үйлийн хичээл томоохон байр эзлэх бөгөөд үүнд зориулан тусгай анги, танхим хүртэл бэлдэж байв. Хүүхдийг хүмүүжүүлж, сургах үндсэн хэлбэр нь түүнийхээр бие даасан хичээл бөгөөд багш хүүхдийн хичээллэх идэвхийг голчлон ажиглаж, тэмдэглэх үүрэгтэй. Үүний зэрэгцээ сурган хүмүүжүүлэх зохистой зарчим болох товч, энгийн, обьектив зарчимд тулгуурласан аргачлал бүхий бие даасан хичээлийн хэлбэрийг бодож олсон байна. Хичээлийн обьектив шинж гэдэг нь хүүхдийг хичээлд дээд зэргээр төвлөрүүлж, багшийн анхаарал сарниулах ямар нэг үйлдлийг арилгана гэсэн үг юм. Хичээл дээрх багшийн үүрэг хүүхдийн сенсор хөдөлгөөнийг тэмдэглэх явдал бөгөөд хүүхэд мэдэхгүй зүйлийг нь заавал мэдүүлэх, ойлгохгүй зүйлийг нь ойлгуулах гэж тулгахаас аль болох зайлсхийх ёстой.
Монтессори нь ажил хөдөлмөр ба тоглоомын хооронд нарийн ялгаа тогтоож, тоглоомыг сургалтын үйл явцад ашигладаггүй байв. Өмнөх үеийн том сэтгэгчид, гүн ухаантнууд, сэтгэл зүйчид, сурган хүмүүжүүлэгчдийн анхаарлыг ихээр татаж байсан хүүхдийн бүтээлч шинж бүхий тоглоомд биолог, сэтгэл зүй, сурган хүмүүжүүлэх талаас нь төдийлөн анхаарал хандуулаагүй нь түүний сурган хүмүүжүүлэх тогтолцооны нэг сул тал мөн. Монтессори нь хүүхдийн хөгжлийн үе шат бүхэнд түүнд агуулагдаж буй нөөц бололцоог илрүүлж байх шаардлагатай гээд ингээгүй тохиолдолд хүүхдийн хүмүүжлийн тал дээр маш их цаг алдах болно гэж үзэж байв. Гэхдээ тэрээр сургуулийн өмнөх насны зарим үе шатыг төдийлөн ялгаатай авч үзээгүй бөгөөд тухайлбал, 3-6 нас мэдлэг олж авах нас бус харин сенсор хүрээг идэвхижүүлж байдаг сэтгэцийн идэвхит шинжийн бүх талыг энгийнээр дасгалжуулах үе хэмээн үзсэн байна. Анхаарал, зориг хүсэл, анхаарал төвлөрөл, ой тогтоолт, харьцуулах чадвар зэрэг нь сенсор үйл ажиллагааны явцад дасгалжих ба эдгээр нь эргээд хүүхдийн мэдрэлийн системд сэргээгч үйлдлийг өгдөг байна. Иймд сургуулийн өмнөх насанд хүүхдийн амтлах-булчингийн мэдрэмжийг сайтар хөгжүүлэх хэрэгтэй. Энэ бүхэнд Монтессоригийн боловсруулсан дидактикийн материалууд зориулагджээ. Мэдрэхүйн эрхтэн нэг бүрийг тусад нь хөгжүүлэхийн тулд тэрээр нэг мэдрэхүйг хөгжүүлэх дасгал хийхэд нөгөөг зогсоох аргачлалыг нэвтрүүлж байв. Тухайлбал, амтлах мэдрэхүйг хөгжүүлэхдээ хүүхдийн харах мэдрэмжийг зогсоох зорилгоор нүдийг нь боох гэх мэт. Түүний боловсруулсан олон арга барил хүүхдэд өөрийгөө хянах чадварыг тогтооход чиглэж байв. Тэрээр маш тодорхой мэдрэмж хөгжүүлэх хүмүүжлийн үр хөврөл байхгүй гэж үзсэн учраас дидактик арга барилд байгалийн гаралтай материал ашиглахыг эсэргүүцэж байв. Мөн хүүхдийн тоглоомын үйлд ч ийм байдлаар ханджээ. Гэхдээ тэрээр бодит байдлыг тэр чигээр нь үгүйсгэж байсан гэж үзэж бас болохгүй. Түүний сурган хүмүүжүүлэх зүйд сенсор өгөгдлүүдийг бодит зүйлстэй холбохын зайлшгүйг тэмдэглэсэн зүйл олонтоо тохиолддог.
Орчин тойрноо ажиглах, зурах, дүрслэх зэрэг тусгайлсан тоглоомын үйлүүд нь түүнийхээр мэдрэхүйн эрхтэнийг хөгжүүлэх зорилготой юм. Өөрийн ажиглалт, баталгаагаа дүгнэн Монтессори нь “Мэдрэхүйн хүмүүжил гэдэг нь дасгалыг давтан хийхэд оршино. Түүний зорилго нь юмсын өнгө, хэлбэр, янз бүрийн шинжийг мэдэж авахад бус харин анхаарал, харьцуулалт, дүгнэлтийн тусламжтайгаар өөрийн мэдрэмжээ хөгжүүлэхэд оршино” гэж тэмдэглэсэн байдаг. Ингэснээрээ Монтессори нь оюун ухааны хүмүүжлийг мэдрэхүйн эрхтнийг хөгжүүлэхтэй бараг адилтгаж үзжээ. Хүүхдэд мэдрэхүйн зарим нэг эрхтэн хэт хүчтэй хөгжих, хөдөлгөөн харилцан уялдаанд орох нь ирээдүйд өндөр мэргэжлийн боловсон хүчин төрж гарахад чухал нөлөөтэй хэмээн тэр үзжээ.
7.3. Туршилтын сурган хүмүүжүүлэх зүй
Уламжлалт сургалт хүмүүжлийн тогтолцоог өөрчлөн шинэ тогтолцоо буй болгох явцад туршилтын сурган хүмүүжүүлэх зүй гарч ирсэн нь сурган хүмүүжүүлэх ухаанд ихээхэн нөлөө үзүүлжээ. Энэ чиглэлийн төлөөлөгчид болох А.Лай, Э.Мейман (Герман), А.Бине (Франц), О.Декроли (Бельги), П.Бове, Э.Клапаред (Швейцарь), Э.Торндайк, У.Килпатрик нар “хүүхдийн олж авах ёстой хүмүүжлийг математик нарийвчлалтай гаргаж авах ёстой хүүхдийн сэтгэл зүйг тэргүүн эгнээнд гаргасан” туршилтуудыг явуулах болсон байна.
Эрнест Мёйман
Эрнест Мёйман (1862 - 1915)
Германий сурган хүмүүжүүлэгч, “Туршилтын шинжлэх ухааны лекцүүд” номыг зохиогч. Хүүхдийг бүх талаас нь судлахын чухлыг тэмдэглэн, үүнийг багш нар бус харин сэтгэл зүйч мэргэжилтнүүд гүйцэтгэх хэрэгтэй хэмээн үзсэн. Түүнийхээр сурган хүмүүжүүлэх ухаан нь анатом, физиолог, психолог, психопатолог, ёс зүй, гоо зүй зэрэг бусад шинжлэх ухааны баримтад тулгуурласан хүмүүжлийн хүчин зүйлийн тухай бие даасан шинжлэх ухаан юм. Хиймэл туршилтын үүргийг хэт үнэлж, хичээл дээр явагдах сургалт-туршилтын ач холбогдлыг доогуур үнэлж байв.
Туршилтын сурган хүмүүжүүлэх зүй нь сурган хүмүүжүүлэх ухаан ба сэтгэл судлалын шинжлэх ухааны эргэлтэд судалгааны туршилтын аргуудыг нэвтрүүлж, ингэснээр “сурган хүмүүжүүлэх ухааны туршилт” хэмээх нэр томьёог гаргаж ирсэн байна. Энэ чиглэлийн баримтлах үндсэн зарчим бол бие хүний өөрийн хөгжлийн зарчим мөн. Тэдний үзэж байгаагаар сурган хүмүүжүүлэх практикаас гарган ирсэн дараа нь туршилтын замаар шалгагдсан баталгаатай эмпирик баримт, материалуудын үндсэн дээр сурган хүмүүжүүлэх үйл явцыг жинхэнэ ёсоор сайжруулж, түүнийг обьектив болон шинжлэх ухаанчаар зохион байгуулах боломжийг олно гэж үзэж байв. Туршилтын сурган хүмүүжүүлэх чиглэлийнхэн ажиглалт, анкетын арга, тестийн арга, сурган хүмүүжүүлэх туршилт, тоон хэмжүүрийн тогтолцоо болох IQ («ай-кью» - хүүхдийн оюун ухааны коэффициент) зэрэг эмпирик аргуудыг хэтэрхий өндөрт тавьсан тал ажиглагддаг. Тэднийхээр сургалт нь хүний биологийн хөгжлийн үе шатны дагуу явагдах ба иймд туршилтын сурган хүмүүжүүлэх зүйн агуулга нь анатоми, физиолог, психолог зэрэг салбараас өөрийн судалгааны мэдээллээ авна. Туршилтын сурган хүмүүжүүлэх зүй нь дидактикын ухааны хөгжилд жинтэй хувь нэмэр оруулж, ойлголт, анхаарлын үйл явц, хүүхдийн оюун ухааны хөгжлийг шалгах тестын аргачлалыг боловсруулахад томоохон түлхэц болжээ. Мөн энэхүү чиглэл хөгжсөнөөр педологийн шинжлэх ухаан хөгжих гол нөхцөл болж өгчээ. Педолог нь хүүхдийн тухай психолог, биолог, социологийн мэдлэгүүдийн синтезийг илэрхийлэгч хүүхдийн байвал зохих бололцооны тухай шинжлэх ухаан юм. Хүүхдийн онцлог удамшил, социумын нөлөөгөөр урьдчилан тодорхойлогдох ба педологийн төлөөлөгчид тестийн аргачлалын үндсэн дээр хүүхдийн тухай цогцолбор, бүхэл бүтэн мэдлэгийг олж авах зорилтыг тавьсан байна. Энэхүү шинжлэх ухааныг үндэслэгчид нь Э.Торндайк, Г.С.Холл, А.Бине, Э.Мейман нар юм. Энэхүү сурган хүмүүжүүлэх ухааны ач холбогдол хүүхдийг цогцолбор хандлагын нөхцөлд судалж, өөрийн практик чиглэлээ хүүхдийн сэтгэцийн диагностикт чиглүүлсэнд оршино.
Туршилтын сурган хүмүүжүүлэх зүйг бүтээгчид хүмүүжлийг оюун ухааны үйлээс салгахыг зорьж, хүүхэд болон түүний зан төлвийн судалгааг лаборатори ажиглалтын үндсэн дээр хийх явцдаа сурган хүмүүжүүлэх үндсэн зарчим бол бие хүний өөрийн хөгжил мөн гэдгийг тунхаглажээ. Сурган хүмүүжүүлэх асуудлыг боловсруулахдаа тэд хүүхдийн сэтгэл зүй ба физиологийн онцлогийг ашиглахыг чармайж байсан ба мөн тодорхой социологийн аргуудыг ч хэрэглэх болов. Энэхүү хандлага тухайлбал немцийн эрдэмтэн И.Керчмарийн “баримт материалыг шүтэхийг” тунхагласан “Философийн сурган хүмүүжүүлэх ухааны төгсгөл” номонд тодорхой тусгагдсан байдаг. Үүнтэй нэг адил францын сурган хүмүүжүүлэгч П.Лапи өмнө нь сурган хүмүүжүүлэх ухаан метафизик таамаглал, эсвэл уран зохиолын роман маягтай байсан бол одоо сэтгэл судлалын шинжлэх ухаанд гарсан амжилтуудын нөлөөгөөр өөрийн гэх судлах зүйлтэй шинжлэх ухаан боллоо гэж бичиж байв. Түүнийхээр сэтгэл судлал нь сурган хүмүүжүүлэх ухаанд суралцагчийн бие хүний хувийн шинжүүд, тэдний сэтгэлгээ, авьяас чадварын олон янз хэв маягийг өгчээ. Иймд Лапи нь өөрийн судалгааны ажлын үр дүндээ сэтгэл судлалын шинжлэх ухааны баримтуудыг ихээр ашиглахыг зөвлөж байв. Тухайлбал, хараа, сонсгол, булчингийн гэсэн хүртэхүйн 3 хэв маяг оршин байгаа тухай дүгнэлтээс санаа авч сургалтын нүдэнд үзэгдэхүйц, сонсогдогч, моторын аргыг хооронд нь холбон хэрэглэхийг санал болгосон байна.
Туршилтын сурган хүмүүжүүлэх ухааны өөр нэг төлөөлөгч А. Лай (1862-1926) хүүхдийн физиологийн хөгжлийн үе шатны үсрэлт маягийн шинжийг нээсэн лабораторийн туршилтууд хүмүүжлийн шинэ чиглэл, замыг тодорхойлоход үнэт материал болж өгсөн хэмээн үзэж байв. А.Лай нь хүүхдийн үйл хөдлөлийн үндсэнд лабораторийн болон жирийн нөхцөлд судлах шаардлагатай төрөлхийн буюу эсвэл олдмол рефлекс оршино гэж үзжээ. Хүүхдийн физиологийн онцлогийг гүнзгийрүүлэн судалсан нь цаашдаа хүмүүжлийн үндсэн хандлагыг сенсорик байдлаар авч үзэхэд хүргэсэн байна. Түүнийхээр хүүхдийн сонирхол юуны өмнө урьдаас төлөвлөгдөөгүй гэнэтийн рефлексийн үндсэн дээр төлөвшдөг. Иймээс хүмүүжлийн үйл явцын гол цөмийг тэрээр хүүхдийн өөрийнх нь үйл ажиллагааны хүрээнд аваачсан ба үйл ажиллагаа нь хүрээлэн буй орчинд хариу үйлдэл үзүүлэх үйлчлэл гэж үзсэн учраас энэ хүрээг Лай нийгмийн ба байгалийн орчны хамгийн идэвхитэй хүч хэмээн үзжээ. Иймд энэ үйл ажиллагааг хүүхдийн физиологийн ба психологийн онцлог, рефлекс, хэрэгцээг тооцон үзсэний үндсэн дээр зохион байгуулах ёстой байна.
Эдуард Торндайк
Эдуард Торндайк (1874 - 1949)
Америкийн сэтгэл зүйч. Шинжлэх ухааны нэг бие даасан төрөл болох сурган хүмүүжүүлэх ухаанд судалгааны тоон арга зайлшгүй хэрэгтэй хэмээн үзэж байв. Хүүхдийн оюун ухааны хөгжлийг стандарт тестийн тусламжтайгаар тоон хэмжээсээр илэрхийлэх тогтолцоог боловсруулсан.
Хүүхдийн рефлексүүдийн дотроос гол ач холбогдлыг “тэмцлийн инстинкт” хэмээх рефлекст өгөх ёстой бөгөөд ийм рефлекс байгаа нь хүнийг ертөнцийг захирагч болоход туслана хэмээн А.Лай үзсэн байна. Тухайлбал, хүчтэй, эрчимтэй байх хүний тэмүүлэл нь хүүхдийг байгальтай зохицон орших байдалд хүргэх сурган хүмүүжүүлэх ухааны зорилт мөн. А.Лайн дээрх үзэл баримтлал сурган хүмүүжүүлэх онол ба хүүхдийн танин мэдэхүйн хөгжлийн чухал үе шат болжээ. Ялангуяа хүмүүжлийн үр дүнгийн сэтгэл зүй-биологийн хамаарлыг А.Лай чухлаар хөндсөн юм.
А.Лай нь сургалт явуулдаг сургуулийн оронд “үйл ажиллагааны сургууль” байгуулах санааг дэвшүүлсэн байна. Тэрээр энэ санааг дэвшүүлэхдээ хүртэхүйн нэгдэл, түүний оюун санааны боловсруулалт, гадаад илэрхийллийн тухай тезист голчлон тулгуурласан юм. Сурган хүмүүжүүлэх үндсэн зарчмын гол агуулга нь сэтгэгдэл, илэрхийллийн нэгдэл, үндсэн үйл явц, амьдралын энгийн үйл явц болох хариу үйлдэл мөн. Анатоми, физиолог, эволюцийн баримтууд нь бидэнд сэтгэл тавгүйтэл ба хөдөлгөөн, сэтгэгдэл ба гадаад үйлдэл, ажиглалт ба дүрслэн бодохуй зэрэг нь бат бөх харилцан хамааралд оршин байгааг харуулж байна. Багшийн тавьсан асуулт, зорилго бүр нөлөөлөл бөгөөд, хариулт бүр нь хариу үйлдэл болдог. Хүүхдийн бүхий л зан төлөв түүний үйлдэл бүрийг хариу үйлдэл, бие эрхтэн, оюун ухаан тухайн нөхцөл байдалд дасан зохицох үйл хэмээн үзэх хэрэгтэй. Иймд энэ хариу үйлдэлд сурган хүмүүжүүлэх арга замаар нөлөөлж болно. Хүний мэдрэхүйн эрхтэн бүр хөдөлгөөний сэрэл болох харах, сонсох, амтлах, үнэрлэх сэрлийг төрүүлдэг. Хүмүүжлийн үйл явц дахь хөдөлгөөний том ач холбогдол үйл хөдлөлийн хэрэгслээр тодорхойлогдоно. Гадаад мэдрэн хүртэхүйн араас гадаад мэдрэн дүрслэхүй залгах бөгөөд мэдрэхүйн хариу үйлдлүүд оюун ухааны хөгжлийн явцад оюун ухааны хариу үйлдэл болон хувирдаг. Энд дотоод оюун санааны хүртэхүйн араас мөн оюун ухааны дотоод илэрхийлэл дагалдан гарч ирдэг хэмээн Лай үзсэн байна.
Биеийн ба хөдөлмөрийн үйл ажиллагааны үндсэнд хариу үйлдэл оршино. Иймд ухамсар нь идэвхигүй хүртэгч бус бас бүтээлч үйл ажиллагааны үүргийг гүйцэтгэнэ хэмээн үздэг танин мэдэхүйн онолыг зөвшөөрөх ёстой. Түүнийхээр үйл хөдлөлийн сургууль нь хүүхдэд зориулан байгалийн шинж бүхий нийгмийн орчныг бүрдүүлэх ажээ. Эндээс Лай идэвхигүйгээр хүртэгч сургалтыг ажиглалт-дүрслэн бүтээх үйл бүхий сургууль болгох зорилготой байсан нь ажиглагддаг. Түүний үзсэнээр багш нар дараах үндсэн ойлголтуудыг амьдралд тууштай нэвтрүүлэх ёстой. Үүнд:
1. Багш, сурган хүмүүжүүлэгч бол өөрт нь нөлөөлж, өөрөө эргээд хариу үйлдэл үзүүлж байдаг өөрийг нь хүрээлэгч орчны хэсэг мөн.
2. Төрөлхийн рефлекс, хариу үйлдэл, инстинкт нь бүхий л хүмүүжлийн үйл явцын үндэс байх ёстой.
3. Хүмүүжил нь логик, гоо зүй, шашны хэм хэмжээтэй төрөлх ба олдмол хариу үйлдлийг дасан зохицуулахын тулд тэдгээрт нөлөөлөх ёстой.
4. Хүүхдийн төрөлхийн ба олдмол хариу үйлдлийг судлах хэрэгтэй. Энэ бүхэн нь үйл хөдлөлийн зарчмын агуулгыг тодорхойлдог.
Заах арга юуны өмнө сурагчийн мэдрэхүйн эрхтний үйл ажиллагааг сенсор төдийгүй мөн мотор сэрэл тодорхой хүртэгдэн, төвлөрөх чиглэлд хандуулах ёстой. Аливаа үйл хөдлөлд сургалт, сонирхол, анхаарлын гол нууц оршино. Хүн үйл ажиллагаа явуулахын тулд бүтээгдсэн бөгөөд хүүхэд үйл ажиллагаанд үргэлж тэмүүлж байдаг. Үйл хөдлөлийн үр дүнд хөгжил явагдана. Иймээс А.Лайн үзэж байгаагаар сургалтын үндэс дараах зүйлсээс тогтдог байна. Үүнд:
• Хүртэхүй
• Оюун санааны тусгал
• Гадаад илэрхийлэл эдгээр болно.
А.Лайн үйл хөдлөлийн сургууль нь олон талт үйл ажиллагаа бөгөөд түүнд мөн үйлдвэрлэх хөдөлмөр ч ордог байна. Ингэхдээ суралцагчийн хувийн онцлогийг тооцон үзэхийн зайлшгүйг тэмдэглэж байв. Түүнийхээр субьектуудын харилцан үйлчлэл хөшүүрэг-хариу үйлдэл гэсэн схемээр явагдана. Энд гол үүрэг сургалтын төлөвлөгөө, судлах зүйл, хичээл, хүүхдийн хувийн онцлогт тулгуурласан сургалтын аргад ноогддог.
А.Лайтай адил төстэй байр сууринд францын сурган хүмүүжүүлэгч Альфред Бине (1857 - 1911) зогсож байв. Тэрээр хүмүүжлийн үйл явцад юуны өмнө хүүхдийн төрөлхийн өгөгдөлд тулгуурлах ёстой гэж үзэж байв. Хүмүүжлийн хүчин зүйл болох нийгмийн орчинг А.Бине хэт өрөөсгөлөөр авч үзсэн харагддаг. Тухайлбал, тэрээр шийтгэлийг хэрэглэх нь оновчтой аргуудын нэг гээд сурган хүмүүжүүлэх үлгэр жишээг дутуу үнэлж байв.
Альфред Бине
Альфред Бине (1857 - 1911)
Францын сэтгэл зүйч, сурагчдын хөгжлийн физиологийн ба психологийн зүй тогтлыг судалсан. Хүүхдийн нас зүйн бололцоог тодорхойлох тестийг боловсруулсан. Хүмүүжилд юуны өмнө төрөлхийн авьяас чадварт тулгуурлах ёстой гэж үзсэн. Хүүхэд өөртэй нь шууд тулсан зүйлийг сурч авдаг учраас суралцагч өөрийн боловсролд хамгийн идэвхитэй оролцогч нь байна гэж үзжээ.
Үүний зэрэгцээ туршилтын сурган хүмүүжүүлэх зүй нь оюун ухааны төрөлхийн чадварын тухай онолыг мөн дэвшүүлэн гаргасан байна. Энэхүү онол нь Ж.Адаме, Ж.Адамсон нарын эрдэмтдээр дамжин Англид үүсээд Франц, ялангуяа АНУ-д хүчтэй хөгжсөн байна. Энэ онолын талыг баримтлагчдын гол арга нь оюун ухааны тестийн арга юм. Зарим сурган хүмүүжүүлэгчид ийм маягийн тестийн тусламжтайгаар оюун ухааны төрөлхийн чадварыг тогтооход эргэлзэж, түүнд нилээд шүүмжлэлтэй талаас нь хандаж байв. Тухайлбал, АНУ-ын сурган хүмүүжүүлэгч У.Бэгли оюун ухааны тестүүд нь суралцагчдын зөвхөн мэдлэгийн түвшинг л тогтоож чадах бөгөөд төрөлхийн, үл өөрчлөгдөгч авьяас чадварын түвшний обьектив үзүүлэлт болж чадахгүй хэмээн үзэж байжээ. Ийм байр суурийг францын сурган хүмүүжүүлэгч, сэтгэл зүйч А.Валлон мөн адил баримталж байжээ.
7.4. Прагматик сурган хүмүүжүүлэх зүй
Дурьдан буй үед АНУ-д прагматик философи түргэн хурдацтай хөгжиж үзэл санааны энэ чиглэлийн хүрээнд прагматик сурган хүмүүжүүлэх ухаан төлөвшин тогтсон байна. Энэ урсгалын гол төлөөлөгч нь америкийн нэрт философч Жон Дьюи билээ.
Джон Дьюи
Джон Дьюи (1859 - 1952)
Ж.Дьюи нь хүмүүжлийн практик чиглэлийг баримталж байсан бөгөөд түүний зорилтуудыг хүүхдийн спонтан хөгжлийн аргаар шийдвэрлэхийг зорьж байв. “Хүүхэд бол аливаа зүйлийн эхлэх цэг, гол төв, төгсгөл юм. Иймд түүний хөгжлийг хамгийн түрүүн тооцох хэрэгтэй. Учир нь түүний хөгжил л хүмүүжлийн гол материал болдог” хэмээн тэрээр бичсэн байна. Түүнийхээр хүнийг хүүхэд ахуй үеэс нь эхлэн эрүүл мэнд, амралт, гэр бүлийн гишүүн, нийгмийн гишүүн талаас нь хандаж хүмүүжүүлснээр хүний амьдралд нөлөөлж болно гэж үзсэн байна. Ж.Дьюи хүүхдийг эдийн засаг, шинжлэх ухаан, гоо зүй, соёл зэрэг олон талт хүчин зүйлсийн хүчтэй нөлөөллийн обьект болгох саналыг дэвшүүлж байв. Түүнийхээр хүмүүжил бол төрөлхийн сонирхол, хэрэгцээнд тулгуурлан хүүхдийн хувийн туршлагыг тасралтгүй хувиргах үйл явц ажээ. Иймд хөдөлмөрийн хичээл нь шинжлэх ухааны бусад салбарууд бүрэлддэг төв цэг болно. Сургууль дахь хөдөлмөр сургалт, хүмүүжил нь ерөнхий хөгжлийн зайлшгүй нөхцөл мөн. Гар хөдөлмөр бол нийгмийн үндсэн хэрэгцээ, түүнийг хангах арга хэрэгслийг хүүхдэд үзүүлэхэд ашигладаг хэрэгсэл юм. Түүний хувьд хөдөлмөрийг сургалтын сэдэл тэмүүлэл, арга хэмээн ойлгох нь чухал байв. Тэрээр сургалт-хүмүүжлийн салбар дахь формализм, догматикмийн эсрэг байр сууринд зогсож, шинэ нөхцөл байдалд тохирсон сургууль байгуулах санааг дэвшүүлжээ. Энэ сургууль нь зайлшгүй мэдлэгийг тоглоом ба хөдөлмөрийн үйл ажиллагааны явцад олж авдаг суралцагчдын гэнэтийн сонирхол ба хувийн туршлагад тулгуурлан үйл ажиллагаа явуулах ёстой. “Сургууль ба нийгэм” хэмээх өөрийн томоохон бүтээлдээ Ж.Дьюи сургалтын уламжлалт хуучин тогтолцоог эрс шүүмжилж, “тэр нь идэвхигүй байдал, нүд хууралт, өөрөөр хэлбэл сурагч маш богино хугацаанд эзэмших ёстой багшийн бэлтгэсэн бэлэн материал мөн” гээд уламжлалт хуучин тогтолцоонд сурагчдын бие даасан үйл ажиллагаа маш бага зай эзэлдэг хэмээн үзсэн байна.
Уламжлалт сургалтын өөр нэг онцлог бол аль болох олон хүүхэд хамарсан нөхцөлд үйл ажиллагаа нь чиглэдэгт оршино. Энэ нь мөн л хүүхдийн идэвхигүй үүргийн шинж юм. Бүх зүйл зөвхөн сонсоход суурилбал бид маш өрөөсгөл материал, арга барилтай болно гэсэн үг. Ингэхэд хүүхдийн хэрэгцээ ба боломжийг тооцон үзэх шаардлагагүй болдог байна. Эндээс Ж.Дьюи уламжлалт сургуулийн үндсэн дутагдлыг
• Идэвхигүй байдал
• Хүүхдийг механикаар удирдах
• Арга хэрэгсэл, хөтөлбөрийн өрөөсгөл шинж гэж үзжээ.
Хуучин сургалтад гол хүндийн төв сургалтын байгууллага, сурагчийн идэвхитэй ажиллагаанд бус багш нарын мөрөн дээр оршдог. Боловсрол дахь өөрчлөлт хүндийн төвийн өөрчлөлтийг дагалдан явагдана. Бүх зүйлийн эхлэл ба төгсгөл хүүхэд учраас хүүхдэд хэрэгтэй зүйлийг нь өгөх чадвар хүүхдийн хувьд хамгийн үнэ цэнэтэй зүйл юм. Хүүхэд үйл хөдлөлийнхөө явцад зарим нэг дутагдал гаргадаг боловч, хүүхдийн гаргасан алдаа амархан засагддаг хэмээн Ж.Дьюи үзжээ.
Сургалтын гол хэлбэрийн нэг болох хөдөлмөрийн хичээлийг тусгай кабинет, цэцэрлэгт хүрээлэн, тариан талбайд явуулж тэнд нь хөдөлмөрийг хүндэлж үзэх нөхцлийг бүрдүүлэх нь чухал. Энэ бүх нөхцлийг бүрдүүлсэн цагт тэр сургууль жинхэнэ төгс төгөлдөр сургууль болно. Энэ сургуульд хүүхдийн амьдрал бүхнийг тодорхойлогч зорилго болон хувирдаг. Тэгвэл сургалт ямар чиглэлээр хөгжих вэ? Энэ тохиолдолд амьдрал тэргүүн эгнээнд тавигдах ба сургалт энэхүү амьдралыг дэмжих үүрэг гүйцэтгэнэ. Иймээс хүмүүжлийн зорилтууд хүүхдийн идэвхит шинжийг хазаарлаж, түүнийг зөв гольдролд оруулах явдал юм. Зөв гольдролдоо орсон хүүхдийн идэвхит шинж үнэт үр дүнд хүргэдэг. Гэхдээ багш хүүхдийн энэ идэвхит шинжийг зөв чиглүүлж байна гээд унтраах ёсгүй. Багшийн үүрэг бол энэ идэвхит шинжийг зөв удирдаж, тодорхой чиглэлд оруулснаар зохистой зорилгыг бий болгож чаддагт оршино. Багшийн энэхүү ажиллагаа баримт материалтай танилцах, саадыг даван туулах, шаргуу зан чанар, тэвчээр шаарддаг. Гэхдээ сахилга бат хэрэглэх зайлшгүй нөхцөл буй болтол хэрэгждэг. Ингэхдээ хүүхдэд эхлээд өөрийн импульс буюу инстинктээ илрүүлж, дараа нь шүүмжлэл, асуултын тусламжтайгаар хийх ёстой зүйлийг нь ухамсарт нь суулгаж өгнө. Энд Ж.Дьюи энэхүү импульсийн 4 бүлгийг тэмдэглэсэн байна. Үүнд:
1. Нийгмийн импульс. Хувийн хоорондын харилцаа, ярилцлагын явцад илэрнэ. Хэл яриа сурах нь нийгмийн импульсийн хамгийн энгийн хэлбэр юм. Гэхдээ энэ нь хүмүүжлийн хамгийн гол хүчин зүйл болж болох талтай.
2. Бүтээн байгуулах импульс. Ямар нэг зүйл хийх инстикт. Энэ нь эхлээд тоглоом, хөдөлгөөнд илэрч, дараа нь илүү тодорхой болж, хэрэглэж буй зүйлдээ ухамсарлагдсан хэлбэр, тогтсон мөн чанарыг өгдөг байна.
3. Сонирхох инстинкт. Эхний хоёр импульсийн нэгдэл.
4. Илэрхийлэгдэх импульс. Мөн эхний хоёр импульсийн нэгдэл.
Ж.Дьюигийн үзэж байгаагаар хүн байгалиас заяагдсан нөөц бололцоог өөртөө агуулах ба өөрөөр хэлбэл
• Хамтын харьцаанд татагдах
• Судалгаанд татагдах
• Аливааг бүтээхэд татагдах
• Уран сайхнаар илэрхийлэхэд татагдах зэрэг нөөцийг агуулдаг.
Ж.Дьигийнхээр уламжлалт сургалт нь сурагч багшийн өмнө болон бусад сурагчдынхаа өмнө сурах бичгээс олж авсан зүйлээ тайлагнах шинжтэй байсан бол шинэ сургалтын хувьд энэхүү тайлагнал хүүхдийн хувьд нийгмийн хамгийн чухал үүрэг болох бөгөөд багшийн хувьд энэ нь чөлөөт ярилцлагын шинжийг олно. Чухам энэ сургалтад буруу төсөөлөл засагдаж байдаг санал, туршлага, үзэл бодлын солилцоо шүүмжлэлийн дагуу явагдах болно. Хүүхэд байнгын үйл хөдлөлд орших ба өөрийн олж авсан авьяас, чадвараа өөрөө удирдах ёстой. Багшийн үүрэг бол энэ үйл хөдлөлийг зөв чиглэлд оруулах зөвлөхийн үүрэгт оршино. Хүмүүжил нь аливааг бүтээхэд бус харин анхдагч, бие даасан төрөлхийн авьяас чадварын оршихуйд тулгуурлах ёстой.
Ж.Дьюи аливаа судлах зүйлийн 3 бүлэг байдгийг тогтоосон.Энэ нь:
1. Байгаль
2. Хөдөлмөр
3. Нийгэм юм.
Ж.Дьюи нь өөрийн сургалт-хүмүүжлийн тогтолцоондоо төрөлхийн авьяас чадварыг байнга ашиглаж, туршлага, практикийг үйл ажиллагааныхаа гол зэвсэг болгож байв. Хүмүүжлийн зорилго ажил хэрэгч, хөнгөн шингэн, чадварлаг, ямар ч үнээр хамаагүй эд баялагт хүрэх чадвартай хүнийг төлөвшүүлэхэд чиглэгдэнэ. Ингэхдээ туршилт, алдааны арга, төслийн аргыг өргөнөөр ашиглахын зайлшгүйг цохон тэмдэглэж байв.
Дурьдан буй үеийн томоохон сэтгэгч боловсролын түүхэнд өөрийн мөрөө гаргасан хүмүүсийн нэг нь Фридрих Ницше (1844 - 1900 он) юм.
Фридрих Ницше
Ницше Фридрих
(1844 - 1900)
Немцийн философч, соёл судлаач, “амьдралын философ” чиглэлийг үндэслэгчдийн нэг. Ницшегийн философ-соёл судлалын үзэл баримтлалд гол байрыг зориг хүсэл үндэс нь болдог “амьдрал” хэмээх ухагдахуун эзэлдэг. Энэ хүрээндээ боловсрол, хүмүүжлийн ажлыг тусгайлан авч үзэж, “Манай боловсролын байгууллагуудын ирээдүйн дүр төрх”хэмээх илтгэлүүдийн хураангуйг бичжээ.
Түүнийхээр хуучин боловсролын тогтолцооны гол хор хөнөөл нь ёс суртахууны хүмүүжилд ач холбогдол өгөөгүйд орших бөгөөд тухайн үеийн гимназуудыг ерөнхий соёлын хүрээг хэтэрхий доош хийн хэт мэргэжлийн чиглэлд хандсан хэмээн шүүмжилж байв. Ф.Ницше чухамдаа зорилго л боловсролын мөн чанарыг тодорхойлно гэж үзсэн. Энэхүү зорилго гэдэг нь агуу их хүмүүсийн чин хүсэл ба өөрийн хүүхэд ахуй насны мэдрэхүйд өгөгдсөн хувийн сонирхолд тохируулан хүүхдийг үйл ажиллагаат, бүтээлч амьдралд бэлтгэх явдал юм. Жинхэнэ ёсоор боловсролтой байна гэдэг нь оюун санааны хамгийн дээд сонирхолын дагуу амьдрахыг хэлдэг ажээ. Эндээс хүний жинхэнэ соёлт шинжийн үндэс бол өөрийгөө байнгын төгөлдөржилтөд чиглүүлж, өөрийгөө үргэлж голж байхыг хэлнэ гэсэн гаргалгаа гардаг. Өөрийгөө үүргээ биелүүлэхэд саад болж буй бүхнээс чөлөөлж, зорилгоо мөрдөх нь хүмүүжлийн гол үр дүн мөн. Ер нь “Үлэмж хүн” хүмүүжүүлэх нь Ницшегийн сурган хүмүүжүүлэх ухааны гол мөн чанар юм. Энэ ухааны гол хөдөлгөгч хүч нь хүний сонирхолыг сэрээхэд орших ба гэхдээ суралцагсдыг мэдлэгээр хэт дарах бус харин хүүхэд аливааг өөрөө ухаарах, өөрөө бүтээх материал мэтээр хүлээн авах тийм зүйлд л тулгуурлах ёстой. Ингэхдээ хүний үйл хөдлөл дэхь ухамсаргүйн сэдэл тэмүүллийг тооцон үзэх нь зайлшгүй.
Ницшегийн үзэж байгаагаар хүнд хамгийн үнэ цэнэтэй, хэрэгтэй зүйл бол бусад хүн юм. Хүн ба хүний оюун санааны амьдралыг судлах нь хамгийн гүнзгий боловсролын агуулгатай судалгаа мөн. Залуу үеийг өөрсдөө бие даан амьдралын хуулинд суралцаж, бие даасан, бүтээлч үйл ажиллагаанд сургах нь чухал. Тэрээр сонгодог урлагийн төрлүүдийг сургуулиудад идэвхитэй сурталчилж, хүүхэд багачуудад гоо сайхны таашаал төлөвшүүлэхийг уриалж байв. Ингэхдээ сургуулийг ухамсрын гуйвуулсан хэлбэр болох шашны ухамсраас бүрэн чөлөөлөх ёстой.
Шинжлэх ухааны жинхэнэ хүмүүжил дараах гурван хүчин зүйлийг тооцсон байх шаардлагатай. Үүнд:
1. Удамшлын хүчин зүйлийн нөлөө
2. Бие хүн өөрийгөө хөгжүүлэх боломж
3. Хүүхэд өөрийн хувийн зан чанарыг нээхэд саад үл бологч тийм зохицол бүрдүүлэх эдгээр болно.
Ийм хүмүүжил нь тогтвортой нийгмийн үзэл баримтлал, ёс суртахууны итгэл үнэмшил, хариуцлагын хөгжингүй мэдрэмж бүхий чөлөөт, бие даасан хүнийг төлөвшүүлэх болно. Иймээс Ницше сурган хүмүүжүүлэх үйл явцыг байгалиас заяагдсан авьяас чадварт нь түшиглэн зохион байгуулахыг зөвлөж байв. Маш их зориг хүсэл, өөрийн гэх бие даасан чадвартай хүн л жинхэнэ ёсоор багш болж чадна. Тэр хүн шинэ харилцаа, шинэ үнэт зүйлсийг бүтээгч байх ёстой. Гэхдээ ганц багш ийм байгаад амжилтад хүрэхгүй. Мөн сурагч ч гэсэн жинхэнэ ёсоор сурагч байх ёстой гэж Ницше үзжээ.
7.5. Хөдөлмөр сургууль
Шинэ хэв маягийн бие хүнийг төлөвшүүлэх замыг эрэлхийлсэн XX зууны эхэн үед сурган хүмүүжүүлэгч Пауль Наторпийн “Нийгмийн сурган хүмүүжүүлэх зүй” номонд дурьдагдсан үзэл баримтлал томоохон байр эзлэх болжээ. Энэ үзэл баримтлал нь залуу үеийнхний сургалт-хүмүүжлийн асуудлыг нийгэм-философийн илүү өргөн хүрээнд авч үзсэнээрээ онцлогтой. Наторпийн нийгмийн сурган хүмүүжүүлэх зүй дэхь хүмүүжил, боловсрол нь юуны өмнө амьдралын үнэт зүйлс, хэм хэмжээний нэгдмэл ойлголтын үндсэн дээр бие хүн ба нийгмийн харилцан хамаарлыг боловсруулах зорилготой байв. Чухам энэ зорилгын үүднээс тэрээр ангийн зөрчлийг арилгах хандлага бүхий хүн амын бүх давхаргад адил үйлчлэх сургууль байгуулах зорилтыг тавьжээ. Нийгмийн сурган хүмүүжүүлэх зүйн үзэл санаа нь хуучин уламжлалын сургуулиуд дахь формализм, идэвхигүй шинжийг эрс эсэргүүцсэний дүнд Германд хүчтэй гарч ирсэн хөдөлмөр сургуулийн чиглэлийг өөртөө нэгтгэж байв. Энэхүү чиглэлийн үндсийг Швейцарийн сурган хүмүүжүүлэгч Роберт Зейдель тавьсан бөгөөд өөрийн “Хөдөлмөр сургууль нийгмээс урган гарсан зайлшгүй болох нь” бүтээлдээ энэ сургуулийг бий болгох үндсэн хандлагуудыг тодорхойлжээ. Ийм төрлийн анхны сургууль 1882 онд байгуулагдсан бөгөөд хамтын-хөдөлмөр сургууль гэсэн нэрийг авч, ойролцоогоор 30 орчим үйлдвэрлэх хөдөлмөрт багачуудыг сургаж байв. Энд сурагч нэг бүр аль нэг гар урлалын төрлийг үндсээр нь эзэмдэх ба бусад төрлийн тухай ямар нэг төсөөлөлтэй болсон байна. Хөдөлмөр сургалт нь мэдлэгийн тодорхой цар хүрээг шаардах учир оюуны мэдлэг, уран сайхан-дүрслэх урлагийн үйл ажиллагааг зайлшгүй дагуулна.
Георг Кершенштейнер
(1854 - 1932)
Хөдөлмөр сургуулийн шинжлэх ухааны үндэслэлийг немцийн сурган хүмүүжүүлэгч Георг Кершенштейнер (1854 - 1932) боловсруулжээ. “Хөдөлмөр сургуулийн тухайд” хэмээх бүтээлдээ тэрээр соёлын хөгжлийг түргэсгэгч хөдөлмөрийн хуваарилалтын эрин үед хүн бүр аль нэг мэргэжлийн чиг баримжааг эзэмдэх ёстой гэдгийг баталжээ. Иймээс сургуулийн зорилгод түүний үзэж байгаагаар сурагчдад ёс суртахууны ач холбогдол ба иргэн хүний төлөвшил бүхий мэргэжлийн бэлтгэлийг заавал оруулах аж.
1908 онд Г.Кершенштейнер “Ирээдүйн сургууль хөдөлмөр сургууль болох нь” илтгэлдээ ийм маягийн сургууль байгуулах үндсэн зарчмуудыг томьёолжээ. Эхний зарчим буюу нийгэм-сурган хүмүүжүүлэх зүйн зарчим нь сургуулийг амьдралын лаборатори болгох явдал мөн. Энд хүүхдийн амьдралын бүхий л явц өнгөрөх бөгөөд ерөнхий боловсролын чиглэлтэй байж, хүүхдүүдийг ирээдүйн хөдөлмөрийн үйл ажиллагаанд нь бэлтгэнэ. Түүний гол зорилго нь мэдлэг олгох бус харин сурагцагсдад энгийн хөдөлмөрийн дадал, зуршил, биеэ авч явах сахилга батын хүмүүжил олгоход оршино. Хоёр дахь зарчим нь арга зүйн зарчим юм. Түүнийхээр сургуулийн үйл ажиллагаа гол төлөв хоцрогдсон аргад тулгуурладаг бөгөөд хүүхдээс идэвхигүй анхаарал, багшийг үг дуугүй дагахыг л шаарддаг байна. Хичээл гол нь хүүхдийн идэвхитэй бие даасан үйл ажиллагаанд илүүтэй эзэмшигддэг. Энд тэрээр бодит үзүүлэн таниулах материал хэрэглэх Я.А.Коменскийн зарчмыг хэрэглэсэн байна. Хүүхдэд аливааг зааж, таниулахдаа үргэлж яриад байх нь хангалтгүй. Ярьж байгаа зүйлээ биет үзүүлэнгээр нь харуулвал илүү дөхөмтэй. Иймд хүүхдийг аливаад сургахад үг төдийгүй мөн түүнийг сурч буй зүйлд нь бүрэн автуулах нь чухал юм. Жинхэнэ мэдлэг зөв зүйлийг буруу зүйлээс идэвхигүйгээр ялгах чадварт бус харин энэ ялгах чадвараа бусдад тайлбарлах чадвар, түүнийгээ дүрслэн үзүүлэх, дууриалган хийх дадалд оршино. Иймээс хүүхэд юун түрүүнд ангид яригдаж буй зүйлийг нүдээрээ харж байвал сайн бөгөөд түүнийг дууриалган хийж, дүрслэн зурж, загварчилж байвал бүр сайн байдаг байна. Юмсыг ингэж хөдөлмөрийн явцад эзэмдэх нь харснаас хамаагүй илүү үр дүнтэй байдаг ажээ.
Мөн аливаа зүйлийг хүртэн мэдрэх үедээ хүүхэд идэвхи үзүүлж байвал сайн. Аль ч сургалтын материалд дүрслэн үзүүлэх байдлаар илэрсэн сэдвийг суулгаж өгч болно. Зөвхөн бие даасан үйл ажиллагааны замаар олж авсан мэдлэг хүүхдийн хувьд ач холбогдолтой байдаг тул сургуульд гар хөдөлмөрийг түлхүү оруулах шаардлагатай. Энэ нь Кершенштейнерийн тодорхойлсноор хүүхдийн мөн чанарт яв цав тохирох бөгөөд түүний хийсэн судалгаагаар нийт хүүхдийн 90 хувь хийсвэр бус харин дүрслэлийн сэтгэхүйтэй байдаг байна. Иймээс хүүхэд онолын хичээлээс илүүтэй практик хичээлд татагддаг.
Ардын сургууль байгуулахад юуны өмнө заах аргыг гар хөдөлмөр, дүрслэн-үзүүлэх үйл ажиллагаатай нягт холбож, туршлага-лабораторийн хичээлийг түлхүү оруулах хэрэгтэй. Ийм сургуулийн хөтөлбөр практик үйл ажиллагааны янз бүрийн хэлбэрүүдийг нэг дасгал нь дараагийн хүндрэл саадад тулж, түүнийг хүүхэд бие даасан үйл хөдлөлөөр даван гарах боломжтой тасралтгүй гинжин дараалал бүрдүүлсэн хэлбэрээр зохиогдоно. Гар хөдөлмөрийг бие даасан хичээлийн хөдөлмөр болгох шаардлагатай бөгөөд сургалтын зохион байгуулалт нь эхэн үедээ гол төлөв тоглоомын хэлбэрээр илэрнэ.
Ийм сургууль байгуулах өөр нэг шаардлага нь сургууль бол нийгмийн харилцан үйлдэл чөлөөтэй явагдах ёстой бүхэл организм байдагт оршино. Иймд сургуулиуд амьдралын бүхий л үйл явцыг өөртөө нэгтгэдэг бөгөөд хүүхдүүд өмнө нь гарч ирсэн саад бэрхшээлийг хэрхэн даван туулахаа өөрсдөө шийддэг байгууллага юм. Хөдөлмөр сургуулийн үзэл баримтлалынхаа зэрэгцээ Г.Кершенштейнер иргэний боловсролын талд ихэд анхаарсан бөгөөд энэ талаар өөрийн “Иргэний хүмүүжлийн талаархи ухагдахуун” хэмээх бүтээлдээ тодорхой авч үзсэн байдаг. Тэр бүтээлдээ ардын сургууль, армийг төрийн хүмүүжлийн хамгийн идэвхитэй хэлбэр гээд залуу үеийнхэнд эх орныхоо төлөө хүчээ өгөх хүсэл эрмэлзлийг төлөвшүүлэх байгууллага гэдэг талаас нь авч үзжээ. Г. Кершенштейнерийнхээр чинээлэг айлын хүүхдүүд төрд хэрэгтэй хүмүүжлийг гэр орондоо ба дунд сургуулиудад 18 хүртэлх насандаа олж авдаг бол хөдөлмөрчин ардын хүүхдүүд зан төлөв нь тогтоогүй үе буюу 13-14 насандаа ардын сургуулийг орхидог байна. Иймд ардын сургууль төгсөөд ажиллаж буй тэдэнд зориулж нэмэлт сургалтыг байгуулах хэрэгтэй. Ийм сургалтын байгууллагууд нь хөдөлмөрийн үр шимээр бахархах чадварыг хүүхдэд олгоно. Нэмэлт сургуулиуд нэг төрлийн мэргэжилд голчлон сургах ба энэ мэргэжилд бусад мэдлэгийн салбарыг зохистойгоор чиглүүлнэ. Эндээс хүүхдийн техник-мэргэжлийн боловсролд анхаарах хандлага гарч ирсэн. Өөрөөр хэлбэл бидний өнөөдөр ярьж заншсан техник-мэргэжлийн сургууль буюу мэргэжлийн сургалт үйлдвэрлэлийн төвүүд анхлан байгуулагджээ.
Энэ төвүүдэд гар урлалын янз бүрийн төрлүүд, бие даасан лабораторийн ажлууд, практик хичээл, гар хөдөлмөр, ерөнхий боловсролын үндсэн мэдлэг олгоно. Түүнийхээр хөдөлмөр хүүхдэд
• Үнэнч шударга чанар
• Сайхан сэтгэл
• Шаргуу мэрийлт олгох юм.
Харин нийгмийн ая холбогдол нь ангийн зөрчлийг арилгахад чиглэнэ. 13-14 хүртэлх насны ажилчны хүүхдүүд хөдөлмөр сургуульд суралцах бол 18 хүртэлх насны язгууртны хүүхдүүд гэр бүлдээ хүмүүжнэ. Гол мөн чанар нь сургуулиуд хуулийг даган мөрдөгч, эх оронч иргэнийг хүмүүжүүлэхэд оршдог. Ийнхүү Г.Кершенштейнер хөдөлмөр сургуулийн онолыг үндэслэж, иргэний хүмүүжлийн үзэл санааг боловсруулснаараа боловсролын түүхэнд нэрээ үлдээжээ. Сургалтын практик чиглэлийн арга болон онол, практикын нэгдлийн зарчим дээр үндэслэн хүмүүжлийн дараах зорилтуудыг дэвшүүлжээ. Үүнд:
1. Суралцагсдыг үзэл суртлын хувьд боловсруулах
2. Ерөнхий боловсролд тэмүүлэх тэмүүллийг багасгах
3. Хүүхдийн бүх талын хөгжил бус харин нарийн мэргэжлийн бэлтгэлд анхаарах
4. Аливаа хувьсгалт хөдөлгөөнөөс хүүхдийг аль болох хол байлгах эдгээр болно.
Долоо. ХХ зууны эхний хагасын сурган хүмүүжүүлэх
сэтгэлгээ ба боловсролд гарсан шинэчлэлүүд
XX зууны эхний хагаст дэлхий нийтийн сургууль, сурган хүмүүжүүлэх зүйд мэдлэгийн цар хүрээнд тавигдах шаардлагын өсөлт, чадвар, дадал, хүүхдийн төрөлх шинжийн тухай шинэ судалгаа, сургалтын байгууллагуудын практик туршлага зэрэг гүнзгий өөрчлөлтүүд гарав. Шинэ хүмүүжлийн холбоо, Гэгээрлийн олон улсын товчоо зэрэг сурган хүмүүжүүлэх ухааны төвүүдийн тоо ч нэмэгдэв. Зарим нэг оронд тухайлбал АНУ-д гэхэд л ардын боловсролын дэвшилтэт ассоциац гэх мэт үндэстний шинжтэй сурган хүмүүжүүлэх мэргэжлийн холбоод байгуулагдсан байна.
Сургууль, сурган хүмүүжүүлэх сэтгэлгээ, шинжлэх ухааныг өөрчлөн шинэчлэх хэрэгцээ улам бүр тулгамдсан шинжийг олж, боловсролын салбар дахь уламжлалт арга барил болох багшид тавигдах шаардлагад голлон анхаарснаас болж суралцагчдын өөрсдийн бие даасан байдал алдагдаж ирсэн нь зайлшгүй шинэчлэлийг шаардах болов. XIX зууны эцэс XX зууны эхэн үеийн өрнөдийн сурган хүмүүжүүлэх зүйд нийгмийн сурган хүмүүжүүлэх зүй, шашны сурган хүмүүжүүлэх зүй, сургалт, хүмүүжлийн үйл явцын гүн ухааны сэтгэлгээнд тулгуурласан сурган хүмүүжүүлэх зүй зэрэг сурган хүмүүжүүлэх ухааны уламжлалт аргууд болон реформатор сурган хүмүүжүүлэх зүй зэрэг шинэ агуулга бүхий үндсэн хоёр парадигм тод ажиглагдах болсон байна.
7.1. Нийгмийн сурган хүмүүжүүлэх зүй ба хүмүүжлийн философ
Нийгмийн сэтгэл зүйн төлөөлөгчдийн тоонд соёл иргэншлийн үе шат ба хамтын төсөөллийн үзэл баримтлалыг баримтлагч Францын философч Эмиль Дюркгейм (1858 - 1917 он) ордог. Түүнийхээр хүн төрөлхтөн нь үе шат бүхэндээ хүмүүжлийн өөрийн гэх баримтлал болох “хамтын төсөөллийг” шингээсэн үе шатыг дамждаг байна. Сургалтын үйл явц бол нийгмийн гишүүн бүр тухайн үеийнхээ “хамтын төсөөлөл”-д шингэх үйл явц. Э.Дюркгейм сурган хүмүүжүүлэх үйл явц нийгмийн шинжтэй хэмээн үзэж байсан бөгөөд хүмүүжлийг нийгэмшилтийн аргачлал гэж үзжээ. Ёс суртахуун, оюун ухаан, бие бялдрын нэгдмэл цогцсын хөгжилд сургууль, боловсролын газруудын гүйцэтгэх үүргийг нийгэм ба орчны зүгээс шаарддаг. Иймд хүмүүжлийн үр дүн бол нийгмийн ба биологийн зүйлсийн харилцан нэгдэл болох хувийн нийгэмшилт юм. Тэрээр хүмүүжлийн үйл явцыг хүч нэмэгдүүлсэн удирдлагаар хангах ёстой хэмээн үзэж байв.
Эмиль Дюркгейм
 |
| Эмиль Дюркгейм (1858 - 1917) |
Нийгмийн сэтгэл зүйн төлөөлөгчдийн тоонд соёл иргэншлийн үе шат ба хамтын төсөөллийн үзэл баримтлалыг баримтлагч Францын философч Эмиль Дюркгейм (1858 - 1917 он) ордог. Түүнийхээр хүн төрөлхтөн нь үе шат бүхэндээ хүмүүжлийн өөрийн гэх баримтлал болох “хамтын төсөөллийг” шингээсэн үе шатыг дамждаг байна. Сургалтын үйл явц бол нийгмийн гишүүн бүр тухайн үеийнхээ “хамтын төсөөлөл”-д шингэх үйл явц. Э.Дюркгейм сурган хүмүүжүүлэх үйл явц нийгмийн шинжтэй хэмээн үзэж байсан бөгөөд хүмүүжлийг нийгэмшилтийн аргачлал гэж үзжээ. Ёс суртахуун, оюун ухаан, бие бялдрын нэгдмэл цогцсын хөгжилд сургууль, боловсролын газруудын гүйцэтгэх үүргийг нийгэм ба орчин шаарддаг. Иймд хүмүүжлийн үр дүн бол нийгмийн ба биологийн зүйлсийн харилцан нэгдэл болох хувийн нийгэмшилт юм.
Хүн бүр хүүхэд ахуй насандаа болон өсвөр насандаа нийгэмшилтийн обьект болж байдаг. Үүнийг нийгэмшилтийн үйл явцын агуулга нийгмээс хүн нэг бүр эрчүүд ба эмэгтэйчүүдийн үүргээ эзэмдэх (нийгэмшилт дэхь хүйсийн үүрэг), бат бөх гэр бүл цогцлоох (гэр бүлийн нийгэмшилт), нийгмийн болон эдийн засгийн амьдралд зохистойгоор оролцох (мэргэшлийн нийгэмшилт), хууль ёсыг даган мөрддөг иргэн болох (улс төрийн нийгэмшилт) зэрэгт илүү сонирхолтой байдгаас харагддаг.
Үүний зэрэгцээ хүнийг аль нэг байдлаар нийгэмшихэд нийгэм төдийгүй мөн нийгмийн тодорхой бүлэг, байгууллагуудын сонирхол чиглэгддэгийг тэмдэглэх хэрэгтэй. Учир нь нийгмийн аливаа бүлгүүд болон байгууллагуудын өвөрмөц шинж, үүргүүд эдгээр шаардлагуудын өвөрмөц, зуршмал бус шинжийг нөхцөлдүүлдэг. Энэ шаардлагын агуулга тухайн шаардлага тавигдаж буй хүний нас, нийгмийн байр сууринаас хамаарна. Нийгэмшилтийн үйл явцыг авч үзэхдээ Э.Дюркгейм гол идэвхитэй эх сурвалжаар нийгмийг авч үзсэн бөгөөд чухамдаа нийгэм л нийгэмшилтийн гол субьект болдог ажээ. Тэрээр: “өөрийн гишүүдийнх нь хооронд их хэмжээний нийгмийн нэг төрөл байдал тогтсон цагт л нийгэм амьдрах чадвартай” хэмээн бичсэн байдаг. Иймээс нийгэм нь хүнийг “өөрийн гэх арга барилаар” төлөвшүүлэх буюу хүний нийгэмшлийн явцад өөрийн тэргүүлэх чиглэлээ тогтоодог байна. Үүнээс үндэслээд хүн бол нийгмийн нийгэмшүүлэгч нөлөөний субьект гэж үзжээ.
Э.Дюркгеймийн үзэл баримтлал олон талаараа нийгмийн тогтолцоонд хүн нэгдэн орох үйл явцыг тодорхойлогч Талкотт Парсонсийн нийгмийн үйлчлэлийн социологийн онолын үндэс болсон юм. Т.Парсонс нийгэмшилтийг “хүүхэд төрж, өндийсөн нийгэм дэхь соёлын интернационалчлал” гэж тодорхойлжээ. Нийгэмшилтийн түгээмэл зорилт бол нийгэмд хөл тавьж буй хүнийг хамгийн багаар бодоход хүлээцтэй хандаг мэдрэмж суулгах, хамгийн ихээр бол тухайн нийгмийн тогтолцоонд үнэнч хандах мэдрэмж төлөвшүүлэх явдал мөн. Түүний үзсэнээр бол хүн “бусад утга учиртай зүйлстэй” харьцах явцдаа өөртөө ерөнхий үнэт зүйлсийг олж авдаг байна. Энэхүү нийтээр хүлээн зөвшөөрөгдсөн нормативт стандартын үр дүнд хүн нийгмийн сэдэл тэмүүлэлт хэсэг, хэрэгцээ болдог ажээ.
Э.Дюркгейм ба Т.Парсонсийн онол боловсролын хүрээн дэхь нийгэмшилтийн асуудлаар судалгаа хийж буй олон хүний ажилд томоохон нөлөө үзүүлжээ. Олонхи эрдэмтэд хүнийг нийгэмшилтийн субьект гээд нийгэмшилтийг өөрийг нь субьект нь нийгэм буюу түүнийг бүрдүүлэгч элементүүд болдог обьектын үйл явц хэмээн үзсээр байна. Төвлөрсөн илэрхийллээрээ энэ хандлага Олон улсын сурган хүмүүжүүлэх ухааны нэр томьёоны тольд (Г. Терри Пейдж, Дж. Б. Томас, Алан Р.Маршалл, 1987) “Нийгэмшилт гэдэг нь гэр бүл ба нийгэм, бусад хүмүүстэй хэрэгцээгээ хангах зорилгоор тогтоосон харилцаан дахь үүргээ эзэмдэх үйл явц мөн” гэсэн байдлаар тодорхойлогдсон байдаг.
Нийгэмшилтийн явцад хүн нийгмийн бүрэн эрхт гишүүн болдог төдийгүй мөн тухайн нийгэмд тогтсон хэм хэмжээ, соёлын үнэт зүйлсийг эзэмдэгч субьект болж, идэвхит шинжийг илэрхийлэн, энэ нийгэмдээ өөрийгөө хөгжүүлдэг байна. Хүнийг нийгэмшилтийн субьект хэмээн үзэх үзлийн онолын гол үндэслэл нь америкийн эрдэмтэн Ч.Х.Кули, У.И.Томас, Ф.Знанецкий, Ж.Г.Мид нарын үзэл баримтлал мөн. “Тольт Би” ба нийгмийн жижиг бүлгүүдийн онолыг үндэслэгч Чарльз Кулийн үзэж байгаагаар хүний хувийн Би нь харилцан үйлчлэл, нийгмийн анхдагч бүлгүүдийн дотоод дахь хувь хүн хоорондын харилцааны явцад нийгмийн мөн чанарыг олж авдаг байна. Өөрөөр хэлбэл хувийн ба бүлгийн субьектуудын хоорондын харилцан үйлчлэлд олж авдаг гэсэн үг юм. Уильям Томас ба Флориан Знанецкий нар нийгмийн үзэгдэл, үйл явц бол хүмүүсийн ухамсартай үйл ажиллагааны үр дүн бөгөөд нийгмийн аль нэг нөхцөл байдлыг судлах явцдаа зөвхөн нийгмийн нөхцөл байдал төдийгүй мөн энэ нөхцөл байдалд татагдан орсон бодгаль хүмүүсийн үзэл бодлыг тооцох хэрэгтэй гэсэн санааг дэвшүүлжээ. Өөрөөр хэлбэл хүнийг нийгмийн амьдралын субьект гэдэг талаас нь авч үзнэ гэсэн үг юм. Харин Жорж Герберт Мид бэлэг тэмдгийн интеракционизм хэмээх чиглэлийг боловсруулах явцдаа нийгмийн сэтгэл зүйн үндсэн ойлголтоор “хувь хүмүүс хоорондын харилцан үйлчлэлийг” авч үзжээ. Түүнийхээр харилцан үйлчлэлийн үйл явцын цогцолбор нь нийгэм ба нийгмийн бодгаль хүмүүс юм. Нэг талаас аливаа нэг хувийн Би-д байгаа бүхэн тэрхүү Би оролцож буй харилцан үйлчлэлийн тогтоцооны цар хүрээнээс хамаардаг бол нөгөө талаас нийгмийн бодгаль хүн нийгмийн хөдөлгөөн, хөгжлийн эх сурвалж болдог байна.
Ч.X.Кули, У.И.Томас, Ф.Знанецкий ба Ж.Г.Мидийн үзэл баримтлалууд хүнийг нийгэмшилтийн гол субьект хэмээн үзэх үзэл баримтлалд хүчтэй нөлөө үзүүлж, нийгэмшилтийн үзэл баримтлалыг субьектын хүмүүжил, боловсролын хүрээнд авч үзэх бололцоог олгожээ. Хүн нийгэмшилтийн субьект болохдоо обьектив байдлаар төлөвших бөгөөд учир нь хүний амьдралын туршид нас зүйн үе шат бүхэнд нь ямар нэг байдлаар ухамсартайгаар хандах шаардлагатай зорилтууд гарч ирэх ба үүнтэй уялдуулан зохих зорилгуудаа төлөвлөдөг. Өөрөөр хэлбэл байр сууриа буюу субьектлог шинж, хувийн өвөрмөц шинж буюу субьектив шинжээ илэрхийлдэг. Энд тодорхой хэмжээгээр нас зүйн үе шат болон нийгэмшилтийн үе шат бүхэнд хүнээс шийдвэрлэвэл зохих байгаль-соёлын, нийгэм-соёлын, нийгэм-сэтгэл зүйн хүчин зүйлс ялгарна.
Насны үе шат бүхэндээ хүн өөрийн амьдарч буй соёлын амьдралд зохицсон бие бялдрын төрхийг танин мэдэх тодорхой шатанд хүрч, бие бялдар, зан үйлийн хүйсийн үүрэгтэй холбоо бүхий ёс зүй, бэлэг тэмдэг, үйл хөдлөлийн зангаа, дохиог эзэмдэж, бие бялдрын болон бэлгийн үр хөврөлөө хэрэгжүүлж, хүйсийн ба насны шинжид тохирсон эрүүл аж төрөх ёсыг хэвшүүлэн, амьдралд хандах харьцаагаа өөрчилж ирдэг байна. Харин энэ бүхэн бүс нутаг-соёлын аль нэг нөхцөлд тохирсон обьектив ба норматив ялгааг агуулж байдаг. Энд нийгэм-соёлын зорилтууд танин мэдэхүйн шинжийг агуулдаг бол үнэт зүйлс-утгын зорилтууд нь хүний амьдралын түүхийн тодорхой үед тохирсон тодорхой социум дахь насны үе шат бүрийн онцлогийг илэрхийлнэ. Эдгээр зорилтууд нийгмийн зүгээс обьектив байдлаар тодорхойлогдохын зэрэгцээ бүс нутгийн этно онцлог, хүний ойрын хүрээллээр мөн адил тодорхойлогддог. Иймээс нийгэм-соёлын өвөрмөц зорилтууд хүний насны үе шат бүхэнд нийгмийн амьдралын оролцооны үйл явцад нь илэрдэг байна. Хүний нас зүйн бололцооны дагуу хүнээс нийгмийн соёлын амьдралын тодорхой төвшинд хир зэрэг хамрагдсан хэмжээг харж болно. Учир нь хүний нас зүйн үе шат бүхэнд хүний өмнө гэр бүлийн амьдрал, үйлдвэрлэл-эдийн засгийн үйл ажиллагаанд оролцох оролцоотой нь холбоо бүхий зорилтууд байнга гарч ирдэг.
Нийгэмшилтийн дээрх онцлогуудын үндсэн дээр хүмүүжлийн философийн төлөөлөгчид нийгэмшилтийн үе шатанд хүмүүжлийн явцад хүнтэй тохиолдох магадлалтай аюул заналыг тодорхойлсон байна. Тухайлбал хүүхэд эхийн хэвлийд байх үед эх, эцгийн тааламжгүй харьцаа, архидалт, замбараагүй амьдрал, эхийн муу хооллолт, эх-эцгийн сэтгэл хөдлөлийн сөрөг нөлөө, анагаах ухааны алдаа, экологийн тааламжгүй орчин зэрэг аюул занал учирдаг бол, 0-6 нас буюу сургуулийн өмнөх насанд өвчин, гэмтэл, эх, эцгийн сөрөг сэтгэл хөдлөл, ёс суртахууны доголдол, хүүхдээ үл хайхрах, хаях, гэр бүлийн ядуу байдал, хүүхдийн байгууллагуудын хүнлэг бус харьцаа, үе тэнгийнхний сөрөг харилцаа, хөршүүд ба тэдний үр хүүхдийн нийгмийн эсрэг үйлдэл томоохон аюул болдог.
6-10 насны буюу бага сургуулийн насанд эх, эцгийн ёс суртахуунгүй зан, архидалт, хойд эх, эцэг, гэр бүлийн ядуу байдал, үзвэр үйлчилгээ, хэл ярианы сул хөгжил, сургалтад бэлэн бус байдал, багш нар, үе тэнгийнхний сөрөг хандлага, бие бялдрын гэмтэл, согог, эх, эцгээс өнчрөх, хүчирхийлэл, зандалчлал аюул занал учруулдаг.
11-14 нас буюу өсвөр насанд архидалт, эх, эцгийн ёс суртахууны доголдол, гэр бүлийн ядуу зүдүү байдал, үзвэр, үйлчилгээ, компьютер тоглоом, багш, эх, эцгийн алдаа, тамхи татах, мансуурах, хүчирхийлэл, зандалчлал, ганцаардал, бие бялдрын гэмтэл, согог, үе тэнгийнхний зүгээс үзүүлэх гүтгэлэг, нийгмийн эсрэг гэмт хэргийн бүлэг, сэтгэц-сексийн хоцрогдол, гэр бүлийн байнгын нүүдэл, эх, эцгийн салалт гол аюул занал үзүүлнэ.
15-17 насанд гэр бүл дэхь нийгмийн эсрэг уур амьсгал, гэр бүлийн ядуу зүдүү байдал, архидалт, мансуурал, янхандалт, эрт жирэмслэлт, гэмт хэргийн бүлэглэл, хүчирхийлэл, бие бялдрын гэмтэл, согог, ойр орчныхоноо үл ойлгох, ганцаардал, үе тэнгийнхний гүтгэлэг, эсрэг хүйсийн хүнтэйгээ үл ойлголцох, бодит амьдрал дахь зөрчилдөөн, амьдралын зорилгоо алдах зэрэг нь аюул занал болно.
18-23 насанд архидалт, мансуурал, янхандалт, ядуурал, ажилгүйдэл, хүчирхийлэл, сексийн азгүйдэлт, стресс, хуулийн эсрэг үйлдэлд татагдан орох, гэмт хэргийн бүлэглэл, ганцаардал, хүсэл тэмүүлэл болон нийгэмд эзлэх байр суурины зөрөө, армид алба хаах, боловсролоо үргэлжлүүлэн хаах бололцоогүй болох зэрэг нь аюул занал болдог байна.
Ийнхүү хүний нийгэмшилтийн асуудлыг хүний нас зүйн онцлогтой холбон үзсэнээрээ хүмүүжлийн философийн талынхан боловсролын түүхэнд онолын томоохон хүрээг оруулж ирсэн бөгөөд өнгөрсөн зууны дунд үе хүртэл дэлхийн олон улс орны сурган хүмүүжүүлэх ухаан, боловсролын тогтолцоонд чухал хувь нэмэрболсоор байв.
7.2. Чөлөөт хүмүүжлийн онол
XX зууны эхэн гэхэд үйл ажиллагаа явуулж буй сургууль, боловсролын байгууллагуудын онолын шинэ суурь дэвсгэрийг реформатор сурган хүмүүжүүлэх ухааны чиглэлийнхэн боловсруулжээ. Сурган хүмүүжүүлэх ухааны энэ чиглэлийнхэн хүмүүжил, боловсролын өмнөх онол, практикын асуудалд сөрөг байр сууринаас хандаж байв. Тэдний төлөөлөгчид бие хүнийг төлөвшүүлэх арга замыг хүүхэд ахуй насны бүхий л үед нь эрэлхийлэх болов. Сурган хүмүүжүүлэх энэхүү шинэ чиглэл төрөлхийн авьяас чадвар дээр тулгуурлан хөгжих бие хүний хөгжлийн үзэл баримтлалыг тунхагласан юм. Ийм педоцентрист үзэл С.Берт, Ж.Адамс тэргүүтэй хүмүүсээр дамжин Англид хөгжиж, улмаар чөлөөт хүмүүжил, туршилтын сурган хүмүүжүүлэх зүй, прагматик сурган хүмүүжүүлэх зүй, бие хүний сурган хүмүүжүүлэх зүй, функциональ сурган хүмүүжүүлэх зүй зэргээр хэд хэд салбарласан байна.
Чөлөөт хүмүүжлийн үндсэн тунхаглал болсон бүтээл нь Шведийн сурган хүмүүжүүлэгч Эллен Кейгийн (1849 - 1926 он) “Хүүхдийн зуун “бүхнийг хүүхдээс” гэсэн сурган хүмүүжүүлэх томьёолол боллоо” хэмээх хүүхдэд бүтээлч хүчийг хөгжүүлэх тухай бүтээлд илрэлээ олжээ.
Чөлөөт хүмүүжлийн онолынхон сурган хүмүүжүүлэх ухаан дахь Руссогийн уламжлалыг хөгжүүлжээ. Тэднийхээр сургуулиуд гол анхаарлаа бүтээлч хүчний хөгжил, хүүхдийн хувийн авьяас чадвар, хүсэл тэмүүлэл, түүний танин мэдэх үйл ажиллагаа, бие даасан байдал, бие даасан үйл ажиллагаа, өөрийн хөгжилд чиглүүлэх ёстой. Иймээс сургууль гэр бүл хоорондын залгамж холбоо чухлаар тавигдаж, гэр бүл дэхь эхийн үүрэг нийгмийн чухал ач холбогдлыг олно. Хүмүүжилд голлох үүргийг хүмүүжигчийн сэтгэл хөдлөл, хуримтлуулсан хувийн туршлага гүйцэтгэнэ. Чөлөөт хөдөлмөрийн онолыг практикт ашиглах нь зарим талаараа шинжлэх ухааны үндсэн салбаруудын суурь мэдлэгийг эзэмших системт хичээлээс татгалзаж тэдгээрийг спорт, тоглоом, бүтээлч үйл ажиллагаагаар солиход хүргэдэг учраас эцсийн дүндээ хүүхдийн ерөнхий хөгжилд сөргөөр нөлөөлөх талтайг анхаарах хэрэгтэй.
Эллен Кей
 |
| Эллен Кей (1849 - 1926) |
Эллен Кей нь шведийн сурган хүмүүжүүлэгч, зохиолч эмэгтэй юм. “Хүүхдийн зуун” бүтээлдээ “бүхнийг хүүхдээс” гэсэн томьёоллыг анх гаргаж ирсэн. Түүнийхээр нийгмийн нэг чухал зорилт бол боловсрол бүхий эхчүүдийн шинэ үеийг буй болгох явдал ажээ. Гэрийн хүмүүжил нь хүүхдийг хүн төрхтэй болгож, хүүхдийн хувийн шинж чанарыг хөгжүүлдэг. Ингэснээрээ эхийн гүйцэтгэх үүргийн нийгмийн ач холбогдол өндөрсөнө. Эллен Кейгийн дээр дурьдсан ном “ирээдүйн сургууль” хэмээх сурган хүмүүжүүлэх ухааны шинэ салбар үүсэх системт үндсийг тавьсан байна.
Э.Кей нь тухайн үедээ өргөн дэлгэрээд байсан сургуулийн тогтолцоог эрс ширүүн шүүмжилж байв. Тэрээр сурган хүмүүжүүлэх ухааны түүхэнд анх удаа хүүхдийн хувийн зан төрхийг сурган хүмүүжүүлэх үйл ажиллагааны төвд аваачин тавьжээ. “Аз жаргал бидний авьяас чадварын хөгжилд оршино” хэмээх Гётегийн афоризмд тулгуурлан Кей нь хүүхдэд үзэх хичээлээ бие даан чөлөөтэй сонгох эрх олгохыг шаардаж байв. Түүний сургалтын тогтолцоон дахь багшийн үүрэг, роль хүүхдийн зан төрхийг ажиглаж, хэрэгтэй үед нь зохистой зөвлөлгөө өгөхөд оршино. Хүүхдийн хувьд ухаалаг “өөрийн ажиглалт” чухал бөгөөд аливаа хүчилсэн үйлдлийг тэрээр шууд үгүйсгэж байв. Ингэхийн тулд үзэх ёстой материалын хэмжээг хамгийн бага хэмээнд нь хүргэжээ. Кейн үзэж байгаагаар сургууль бол хүмүүжигчийн хувьд зөвхөн санал дэвшүүлэх үүрэгтэй ба ямар ч тохиолдолд хүчээр тулгах ёсгүй байна. Ингэхийн тулд тэрээр өөрийн дагалдагчдийн үндсэн уриа болсон “бүхнийг хүүхдээс” гэсэн томьёоллоо гаргаж иржээ.
Чөлөөт хөдөлмөрийн онолын өөр нэг төлөөлөгч нь Италийн сурган хүмүүжүүлэгч, психиатр Мария Монтессори (1870 - 1952 он) юм. Түүний байгуулсан боловсролын байгууллагын үйл ажиллагаа нь сургуулийн өмнөх насны хүүхдийг сензитив буюу насны тухайн үед тохирсон гадны нөлөөлөлд хүүхэд маш мэдрэмжтэй ханддаг үед нь мэдрэхүйн тодорхой эрхтэнийг хөгжүүлэх замаар хүмүүжүүлдэг сенсор хүмүүжилд чиглэгдэж байв. Үүнийхээ үндсэн дээр М.Монтессори сургуулийн өмнөх насны хүүхэд өсөж торнидог хүмүүжүүлэгч ба идэвхитэй төлөвшигч орчныг бий болгох зарчмыг томьёолжээ. Энэ зарчим ёсоор хүүхдэд өөрийгөө хүмүүжүүлэх, сургах нөхцлийг олгох ба үүнийг хүүхдүүд бие даан материалтай ажиллах замаар гүйцэтгэнэ.
Мария Монтессори
 |
| Мария Монтессори (1870 - 1952) |
Тэрээр сургуулийн өмнөх боловсролын томоохон онолч бөгөөд анагаах ухааны доктор цол, антрополог ба эрүүл ахуйн профессор цолыг хүртсэн Италийн анхны эмэгтэй ажээ. 1898-1900 онуудад хүүхдийн сэтгэл мэдрэлийн больницод ажиллаж байхдаа бүтээсэн аргачлалаа сургуулийн өмнөх насны жирийн хүүхдийг хүмүүжүүлэх практикт шилжүүлэн ашигласан байна. “Хүүхдийн ордон” хэмээх нэртэй өөрийн анхны сургуулийн өмнөх боловсролын байгууллагыг 1907 онд нээж, тэнд ажилласан 2 жилийнхээ туршлагыг нэгтгэн 1912 онд “Хүүхдийн ордон. Шинжлэх ухааны сурган хүмүүжүүлэх зүйн аргууд” хэмээх суурь бүтээлээ туурвисан байна. Энэ бүтээл нь түүний сургуулийн өмнөх боловсролын тогтолцоо болсноор түүний нэр боловсролын салбарт хүндтэй байр эзлэх болсон юм.
Бүхий л амьдралынхаа туршид М.Монтессори нь өөрийн сурган хүмүүжүүлэх арга, туршлагаа сурталчилж, өрнөдийн орнуудын сургуулийн өмнөх боловсролын байгууллагуудад түүний ном гол гарын авлага болж байв. Ертөнцийг үзэх философи үзлийнхээ хувьд тэрээр субьектив идеалист байр сууринд зогсож байсан учраас хүний бие ба санааг хооронд нь метафикээр сөргүүлэн тавьж, хүний хөгжлийн хөдөлгөгч хүчээр ямар нэг үл өөрчлөгдөгч “амьдралын хүч”-ийг авч үзсэн байна. Тэрээр сурган хүмүүжүүлэх антропологийн асуудлуудыг анхлан боловсруулж, хүмүүжлийн асуудлуудыг туршилтын явцад судлах зорилт тавьсан юм.
Өөрийн сурган хүмүүжүүлэх онолоо “хүний биеийн гадаад хэлбэрүүдийг бид бүтээж чаддагүйнхээ адилаар дотоод мөн чанарыг ч бүтээхэд хүчин мөхөсдөнө” гэсэн тезист тулгуурлан бүтээсэн бөгөөд ингэснээрээ “ямар ч туршлагатай багш сурагчийнхаа дотоод хэрэгцээг тааж чадахгүйн адилаар тухайн сурагчийнхаа дотоод сэтгэлийн өөрчлөлт явагдах цаг хугацааг тогтоож чадахгүй” гэсэн томьёоллоор илрэгч сурган хүмүүжүүлэх агностицизмийн байр сууринд хүрчээ. Сургууль, сургуулийн өмнөх байгууллага дахь үеэ өнгөрөөсөн схоластик аргыг эрс шүүмжилсэнээрээ Монтессори хүүхдийн хувьд ямар нэг хүч хэрэглэх үйлдэл гаргахыг эрс эсэргүүцэж байв. Тэрээр хүмүүжигчээс хүүхдүүдийн хүний мөн чанарыг хүндэтгэхийг шаардаж байснаараа эцсийн дүндээ сурган хүмүүжүүлэгч багшийн хүмүүжүүлэгч үүргийг зарим талаар үгүйсгэх байдалд хүрч энэ нь өөрийгөө хүмүүжүүлэх, сургах зарчим тогтоход хүргэжээ.
Энэхүү өөрийгөө хүмүүжүүлэх, сургах тогтолцоог төрийн боловсролын байгууллагуудад хийсэн сурган хүмүүжүүлэх туршлагад тулгуурлан боловсруулснаараа сурган хүмүүжүүлэх ухааны гол зорилтуудын нэг нь бага насны хүүхдийн сэтгэл зүйн онцлогийг судлах явдал гэж үзжээ. Бага насны хүүхдийн онцлогийг илрүүлэгч энэхүү судалгааны илрэлийг тогтоох зорилгоор хүүхдийг “өөрийгөө илэрхийлэгч, шууд илрэлд нь” ажиглах аргыг ашиглажээ.
Монтессоригийн гол гавьяа бол тэрээр сургуулийн өмнөх боловсролын байгууллагын ажилд системт антропологийн хэмжүүрийг оруулж, хүүхдийн байгууллагын нөхцөлд тохируулан антропометр байгууламжийг өөрчлөн ашиглаж, антропометр үзүүлэлтүүдийг бүртгэх зохист системийг санал болгосонд оршино. Хүүхдэд бие даасан чөлөөтэй нөхцөл олгох зорилгоор Монтессори нь хүүхдийн цэцэрлэгийн дасал болсон өрөө, танхимд эрс өөрчлөлт хийсэн байна. Том, овор ихтэй ширээ, сандлыг хүүхдийн өндөр, намд тохирсон хөнгөн ширээ, сандлаар сольж, эрүүл ахуйн болон хөдөлмөр сургалтын зориулалттай хэрэгслүүдээр хангажээ. Хүүхдийн хөгжлийн зүй тогтлыг танин мэдэх, бие хүний төлөвшлийг удирдах үйл явцыг үгүйсгэж байсан хэдий ч хүүхдийн сэтгэл зүй ба бие бялдрын онцлогт тохирсон туршилтыг явуулж, хүүхдийн амьдралын дотоод хүчийг нээх хэрэгсэл зохиохыг оролдож байв. Түүнийхээр хүмүүжил гэдэг нь хүүхдийн амьдралын хэвийн хөгжилд идэвхитэй нөлөөлөх нөлөөлөл юм.
Хүмүүжүүлэгч багшид нилээд идэвхигүй үүрэг оногдуулан өөрийн дидактик материалуудынхаа идэвхитэй шинжид гол үүрэг оногдуулсан хэдий ч Монтессори нь сургуулийн өмнөх байгууллагын ажилтнуудыг боловсролын шинжлэх ухааны мэдлэгээр хангахын зайлшгүйг тэмдэглэж, тэднийг хүүхдэд хандсан өвөрмөц ажиглалтын арга, барилд сургахын зайлшгүйг тэмдэглэж байв. Түүний байгуулсан сургуулийн өмнөх байгууллагуудад сурган хүмүүжүүлэгчид хүүхдийн бие бялдрын хөгжилд ихэд анхаарч, хүүхэд нэг бүрийг антропологийн талаас нь судалж, тэдний нас биеийн онцлогт тохируулан янз бүрийн арга хэрэглэж байв. Монтессори нь сургуулийн өмнөх болон сургуулийн насны хүүхдийн үргэлжилсэн өдрийн талыг баримтлагч байв. Түүнийхээр оюун ухааны чадвар болон мэдрэхүйн эрхтнийг хөгжүүлэх хичээл, гимнастик, багш нараар удирдуулсан тоглоом, гар хөдөлмөр, дууны хичээлүүд өдөрт 4-5 цаг орно. Мөн түүний сурган хүмүүжүүлэх тогтолцоонд шашны боловсрол, зан үйлийн хичээл томоохон байр эзлэх бөгөөд үүнд зориулан тусгай анги, танхим хүртэл бэлдэж байв. Хүүхдийг хүмүүжүүлж, сургах үндсэн хэлбэр нь түүнийхээр бие даасан хичээл бөгөөд багш хүүхдийн хичээллэх идэвхийг голчлон ажиглаж, тэмдэглэх үүрэгтэй. Үүний зэрэгцээ сурган хүмүүжүүлэх зохистой зарчим болох товч, энгийн, обьектив зарчимд тулгуурласан аргачлал бүхий бие даасан хичээлийн хэлбэрийг бодож олсон байна. Хичээлийн обьектив шинж гэдэг нь хүүхдийг хичээлд дээд зэргээр төвлөрүүлж, багшийн анхаарал сарниулах ямар нэг үйлдлийг арилгана гэсэн үг юм. Хичээл дээрх багшийн үүрэг хүүхдийн сенсор хөдөлгөөнийг тэмдэглэх явдал бөгөөд хүүхэд мэдэхгүй зүйлийг нь заавал мэдүүлэх, ойлгохгүй зүйлийг нь ойлгуулах гэж тулгахаас аль болох зайлсхийх ёстой.
Монтессори нь ажил хөдөлмөр ба тоглоомын хооронд нарийн ялгаа тогтоож, тоглоомыг сургалтын үйл явцад ашигладаггүй байв. Өмнөх үеийн том сэтгэгчид, гүн ухаантнууд, сэтгэл зүйчид, сурган хүмүүжүүлэгчдийн анхаарлыг ихээр татаж байсан хүүхдийн бүтээлч шинж бүхий тоглоомд биолог, сэтгэл зүй, сурган хүмүүжүүлэх талаас нь төдийлөн анхаарал хандуулаагүй нь түүний сурган хүмүүжүүлэх тогтолцооны нэг сул тал мөн. Монтессори нь хүүхдийн хөгжлийн үе шат бүхэнд түүнд агуулагдаж буй нөөц бололцоог илрүүлж байх шаардлагатай гээд ингээгүй тохиолдолд хүүхдийн хүмүүжлийн тал дээр маш их цаг алдах болно гэж үзэж байв. Гэхдээ тэрээр сургуулийн өмнөх насны зарим үе шатыг төдийлөн ялгаатай авч үзээгүй бөгөөд тухайлбал, 3-6 нас мэдлэг олж авах нас бус харин сенсор хүрээг идэвхижүүлж байдаг сэтгэцийн идэвхит шинжийн бүх талыг энгийнээр дасгалжуулах үе хэмээн үзсэн байна. Анхаарал, зориг хүсэл, анхаарал төвлөрөл, ой тогтоолт, харьцуулах чадвар зэрэг нь сенсор үйл ажиллагааны явцад дасгалжих ба эдгээр нь эргээд хүүхдийн мэдрэлийн системд сэргээгч үйлдлийг өгдөг байна. Иймд сургуулийн өмнөх насанд хүүхдийн амтлах-булчингийн мэдрэмжийг сайтар хөгжүүлэх хэрэгтэй. Энэ бүхэнд Монтессоригийн боловсруулсан дидактикийн материалууд зориулагджээ. Мэдрэхүйн эрхтэн нэг бүрийг тусад нь хөгжүүлэхийн тулд тэрээр нэг мэдрэхүйг хөгжүүлэх дасгал хийхэд нөгөөг зогсоох аргачлалыг нэвтрүүлж байв. Тухайлбал, амтлах мэдрэхүйг хөгжүүлэхдээ хүүхдийн харах мэдрэмжийг зогсоох зорилгоор нүдийг нь боох гэх мэт. Түүний боловсруулсан олон арга барил хүүхдэд өөрийгөө хянах чадварыг тогтооход чиглэж байв. Тэрээр маш тодорхой мэдрэмж хөгжүүлэх хүмүүжлийн үр хөврөл байхгүй гэж үзсэн учраас дидактик арга барилд байгалийн гаралтай материал ашиглахыг эсэргүүцэж байв. Мөн хүүхдийн тоглоомын үйлд ч ийм байдлаар ханджээ. Гэхдээ тэрээр бодит байдлыг тэр чигээр нь үгүйсгэж байсан гэж үзэж бас болохгүй. Түүний сурган хүмүүжүүлэх зүйд сенсор өгөгдлүүдийг бодит зүйлстэй холбохын зайлшгүйг тэмдэглэсэн зүйл олонтоо тохиолддог.
Орчин тойрноо ажиглах, зурах, дүрслэх зэрэг тусгайлсан тоглоомын үйлүүд нь түүнийхээр мэдрэхүйн эрхтэнийг хөгжүүлэх зорилготой юм. Өөрийн ажиглалт, баталгаагаа дүгнэн Монтессори нь “Мэдрэхүйн хүмүүжил гэдэг нь дасгалыг давтан хийхэд оршино. Түүний зорилго нь юмсын өнгө, хэлбэр, янз бүрийн шинжийг мэдэж авахад бус харин анхаарал, харьцуулалт, дүгнэлтийн тусламжтайгаар өөрийн мэдрэмжээ хөгжүүлэхэд оршино” гэж тэмдэглэсэн байдаг. Ингэснээрээ Монтессори нь оюун ухааны хүмүүжлийг мэдрэхүйн эрхтнийг хөгжүүлэхтэй бараг адилтгаж үзжээ. Хүүхдэд мэдрэхүйн зарим нэг эрхтэн хэт хүчтэй хөгжих, хөдөлгөөн харилцан уялдаанд орох нь ирээдүйд өндөр мэргэжлийн боловсон хүчин төрж гарахад чухал нөлөөтэй хэмээн тэр үзжээ.
7.3. Туршилтын сурган хүмүүжүүлэх зүй
Уламжлалт сургалт хүмүүжлийн тогтолцоог өөрчлөн шинэ тогтолцоо буй болгох явцад туршилтын сурган хүмүүжүүлэх зүй гарч ирсэн нь сурган хүмүүжүүлэх ухаанд ихээхэн нөлөө үзүүлжээ. Энэ чиглэлийн төлөөлөгчид болох А.Лай, Э.Мейман (Герман), А.Бине (Франц), О.Декроли (Бельги), П.Бове, Э.Клапаред (Швейцарь), Э.Торндайк, У.Килпатрик нар “хүүхдийн олж авах ёстой хүмүүжлийг математик нарийвчлалтай гаргаж авах ёстой хүүхдийн сэтгэл зүйг тэргүүн эгнээнд гаргасан” туршилтуудыг явуулах болсон байна.
Эрнест Мёйман
 |
| Эрнест Мёйман (1862 - 1915) |
Германий сурган хүмүүжүүлэгч, “Туршилтын шинжлэх ухааны лекцүүд” номыг зохиогч. Хүүхдийг бүх талаас нь судлахын чухлыг тэмдэглэн, үүнийг багш нар бус харин сэтгэл зүйч мэргэжилтнүүд гүйцэтгэх хэрэгтэй хэмээн үзсэн. Түүнийхээр сурган хүмүүжүүлэх ухаан нь анатом, физиолог, психолог, психопатолог, ёс зүй, гоо зүй зэрэг бусад шинжлэх ухааны баримтад тулгуурласан хүмүүжлийн хүчин зүйлийн тухай бие даасан шинжлэх ухаан юм. Хиймэл туршилтын үүргийг хэт үнэлж, хичээл дээр явагдах сургалт-туршилтын ач холбогдлыг доогуур үнэлж байв.
Туршилтын сурган хүмүүжүүлэх зүй нь сурган хүмүүжүүлэх ухаан ба сэтгэл судлалын шинжлэх ухааны эргэлтэд судалгааны туршилтын аргуудыг нэвтрүүлж, ингэснээр “сурган хүмүүжүүлэх ухааны туршилт” хэмээх нэр томьёог гаргаж ирсэн байна. Энэ чиглэлийн баримтлах үндсэн зарчим бол бие хүний өөрийн хөгжлийн зарчим мөн. Тэдний үзэж байгаагаар сурган хүмүүжүүлэх практикаас гарган ирсэн дараа нь туршилтын замаар шалгагдсан баталгаатай эмпирик баримт, материалуудын үндсэн дээр сурган хүмүүжүүлэх үйл явцыг жинхэнэ ёсоор сайжруулж, түүнийг обьектив болон шинжлэх ухаанчаар зохион байгуулах боломжийг олно гэж үзэж байв. Туршилтын сурган хүмүүжүүлэх чиглэлийнхэн ажиглалт, анкетын арга, тестийн арга, сурган хүмүүжүүлэх туршилт, тоон хэмжүүрийн тогтолцоо болох IQ («ай-кью» - хүүхдийн оюун ухааны коэффициент) зэрэг эмпирик аргуудыг хэтэрхий өндөрт тавьсан тал ажиглагддаг. Тэднийхээр сургалт нь хүний биологийн хөгжлийн үе шатны дагуу явагдах ба иймд туршилтын сурган хүмүүжүүлэх зүйн агуулга нь анатоми, физиолог, психолог зэрэг салбараас өөрийн судалгааны мэдээллээ авна. Туршилтын сурган хүмүүжүүлэх зүй нь дидактикын ухааны хөгжилд жинтэй хувь нэмэр оруулж, ойлголт, анхаарлын үйл явц, хүүхдийн оюун ухааны хөгжлийг шалгах тестын аргачлалыг боловсруулахад томоохон түлхэц болжээ. Мөн энэхүү чиглэл хөгжсөнөөр педологийн шинжлэх ухаан хөгжих гол нөхцөл болж өгчээ. Педолог нь хүүхдийн тухай психолог, биолог, социологийн мэдлэгүүдийн синтезийг илэрхийлэгч хүүхдийн байвал зохих бололцооны тухай шинжлэх ухаан юм. Хүүхдийн онцлог удамшил, социумын нөлөөгөөр урьдчилан тодорхойлогдох ба педологийн төлөөлөгчид тестийн аргачлалын үндсэн дээр хүүхдийн тухай цогцолбор, бүхэл бүтэн мэдлэгийг олж авах зорилтыг тавьсан байна. Энэхүү шинжлэх ухааныг үндэслэгчид нь Э.Торндайк, Г.С.Холл, А.Бине, Э.Мейман нар юм. Энэхүү сурган хүмүүжүүлэх ухааны ач холбогдол хүүхдийг цогцолбор хандлагын нөхцөлд судалж, өөрийн практик чиглэлээ хүүхдийн сэтгэцийн диагностикт чиглүүлсэнд оршино.
Туршилтын сурган хүмүүжүүлэх зүйг бүтээгчид хүмүүжлийг оюун ухааны үйлээс салгахыг зорьж, хүүхэд болон түүний зан төлвийн судалгааг лаборатори ажиглалтын үндсэн дээр хийх явцдаа сурган хүмүүжүүлэх үндсэн зарчим бол бие хүний өөрийн хөгжил мөн гэдгийг тунхаглажээ. Сурган хүмүүжүүлэх асуудлыг боловсруулахдаа тэд хүүхдийн сэтгэл зүй ба физиологийн онцлогийг ашиглахыг чармайж байсан ба мөн тодорхой социологийн аргуудыг ч хэрэглэх болов. Энэхүү хандлага тухайлбал немцийн эрдэмтэн И.Керчмарийн “баримт материалыг шүтэхийг” тунхагласан “Философийн сурган хүмүүжүүлэх ухааны төгсгөл” номонд тодорхой тусгагдсан байдаг. Үүнтэй нэг адил францын сурган хүмүүжүүлэгч П.Лапи өмнө нь сурган хүмүүжүүлэх ухаан метафизик таамаглал, эсвэл уран зохиолын роман маягтай байсан бол одоо сэтгэл судлалын шинжлэх ухаанд гарсан амжилтуудын нөлөөгөөр өөрийн гэх судлах зүйлтэй шинжлэх ухаан боллоо гэж бичиж байв. Түүнийхээр сэтгэл судлал нь сурган хүмүүжүүлэх ухаанд суралцагчийн бие хүний хувийн шинжүүд, тэдний сэтгэлгээ, авьяас чадварын олон янз хэв маягийг өгчээ. Иймд Лапи нь өөрийн судалгааны ажлын үр дүндээ сэтгэл судлалын шинжлэх ухааны баримтуудыг ихээр ашиглахыг зөвлөж байв. Тухайлбал, хараа, сонсгол, булчингийн гэсэн хүртэхүйн 3 хэв маяг оршин байгаа тухай дүгнэлтээс санаа авч сургалтын нүдэнд үзэгдэхүйц, сонсогдогч, моторын аргыг хооронд нь холбон хэрэглэхийг санал болгосон байна.
Туршилтын сурган хүмүүжүүлэх ухааны өөр нэг төлөөлөгч А. Лай (1862-1926) хүүхдийн физиологийн хөгжлийн үе шатны үсрэлт маягийн шинжийг нээсэн лабораторийн туршилтууд хүмүүжлийн шинэ чиглэл, замыг тодорхойлоход үнэт материал болж өгсөн хэмээн үзэж байв. А.Лай нь хүүхдийн үйл хөдлөлийн үндсэнд лабораторийн болон жирийн нөхцөлд судлах шаардлагатай төрөлхийн буюу эсвэл олдмол рефлекс оршино гэж үзжээ. Хүүхдийн физиологийн онцлогийг гүнзгийрүүлэн судалсан нь цаашдаа хүмүүжлийн үндсэн хандлагыг сенсорик байдлаар авч үзэхэд хүргэсэн байна. Түүнийхээр хүүхдийн сонирхол юуны өмнө урьдаас төлөвлөгдөөгүй гэнэтийн рефлексийн үндсэн дээр төлөвшдөг. Иймээс хүмүүжлийн үйл явцын гол цөмийг тэрээр хүүхдийн өөрийнх нь үйл ажиллагааны хүрээнд аваачсан ба үйл ажиллагаа нь хүрээлэн буй орчинд хариу үйлдэл үзүүлэх үйлчлэл гэж үзсэн учраас энэ хүрээг Лай нийгмийн ба байгалийн орчны хамгийн идэвхитэй хүч хэмээн үзжээ. Иймд энэ үйл ажиллагааг хүүхдийн физиологийн ба психологийн онцлог, рефлекс, хэрэгцээг тооцон үзсэний үндсэн дээр зохион байгуулах ёстой байна.
Эдуард Торндайк
 |
| Эдуард Торндайк (1874 - 1949) |
Америкийн сэтгэл зүйч. Шинжлэх ухааны нэг бие даасан төрөл болох сурган хүмүүжүүлэх ухаанд судалгааны тоон арга зайлшгүй хэрэгтэй хэмээн үзэж байв. Хүүхдийн оюун ухааны хөгжлийг стандарт тестийн тусламжтайгаар тоон хэмжээсээр илэрхийлэх тогтолцоог боловсруулсан.
Хүүхдийн рефлексүүдийн дотроос гол ач холбогдлыг “тэмцлийн инстинкт” хэмээх рефлекст өгөх ёстой бөгөөд ийм рефлекс байгаа нь хүнийг ертөнцийг захирагч болоход туслана хэмээн А.Лай үзсэн байна. Тухайлбал, хүчтэй, эрчимтэй байх хүний тэмүүлэл нь хүүхдийг байгальтай зохицон орших байдалд хүргэх сурган хүмүүжүүлэх ухааны зорилт мөн. А.Лайн дээрх үзэл баримтлал сурган хүмүүжүүлэх онол ба хүүхдийн танин мэдэхүйн хөгжлийн чухал үе шат болжээ. Ялангуяа хүмүүжлийн үр дүнгийн сэтгэл зүй-биологийн хамаарлыг А.Лай чухлаар хөндсөн юм.
А.Лай нь сургалт явуулдаг сургуулийн оронд “үйл ажиллагааны сургууль” байгуулах санааг дэвшүүлсэн байна. Тэрээр энэ санааг дэвшүүлэхдээ хүртэхүйн нэгдэл, түүний оюун санааны боловсруулалт, гадаад илэрхийллийн тухай тезист голчлон тулгуурласан юм. Сурган хүмүүжүүлэх үндсэн зарчмын гол агуулга нь сэтгэгдэл, илэрхийллийн нэгдэл, үндсэн үйл явц, амьдралын энгийн үйл явц болох хариу үйлдэл мөн. Анатоми, физиолог, эволюцийн баримтууд нь бидэнд сэтгэл тавгүйтэл ба хөдөлгөөн, сэтгэгдэл ба гадаад үйлдэл, ажиглалт ба дүрслэн бодохуй зэрэг нь бат бөх харилцан хамааралд оршин байгааг харуулж байна. Багшийн тавьсан асуулт, зорилго бүр нөлөөлөл бөгөөд, хариулт бүр нь хариу үйлдэл болдог. Хүүхдийн бүхий л зан төлөв түүний үйлдэл бүрийг хариу үйлдэл, бие эрхтэн, оюун ухаан тухайн нөхцөл байдалд дасан зохицох үйл хэмээн үзэх хэрэгтэй. Иймд энэ хариу үйлдэлд сурган хүмүүжүүлэх арга замаар нөлөөлж болно. Хүний мэдрэхүйн эрхтэн бүр хөдөлгөөний сэрэл болох харах, сонсох, амтлах, үнэрлэх сэрлийг төрүүлдэг. Хүмүүжлийн үйл явц дахь хөдөлгөөний том ач холбогдол үйл хөдлөлийн хэрэгслээр тодорхойлогдоно. Гадаад мэдрэн хүртэхүйн араас гадаад мэдрэн дүрслэхүй залгах бөгөөд мэдрэхүйн хариу үйлдлүүд оюун ухааны хөгжлийн явцад оюун ухааны хариу үйлдэл болон хувирдаг. Энд дотоод оюун санааны хүртэхүйн араас мөн оюун ухааны дотоод илэрхийлэл дагалдан гарч ирдэг хэмээн Лай үзсэн байна.
Биеийн ба хөдөлмөрийн үйл ажиллагааны үндсэнд хариу үйлдэл оршино. Иймд ухамсар нь идэвхигүй хүртэгч бус бас бүтээлч үйл ажиллагааны үүргийг гүйцэтгэнэ хэмээн үздэг танин мэдэхүйн онолыг зөвшөөрөх ёстой. Түүнийхээр үйл хөдлөлийн сургууль нь хүүхдэд зориулан байгалийн шинж бүхий нийгмийн орчныг бүрдүүлэх ажээ. Эндээс Лай идэвхигүйгээр хүртэгч сургалтыг ажиглалт-дүрслэн бүтээх үйл бүхий сургууль болгох зорилготой байсан нь ажиглагддаг. Түүний үзсэнээр багш нар дараах үндсэн ойлголтуудыг амьдралд тууштай нэвтрүүлэх ёстой. Үүнд:
1. Багш, сурган хүмүүжүүлэгч бол өөрт нь нөлөөлж, өөрөө эргээд хариу үйлдэл үзүүлж байдаг өөрийг нь хүрээлэгч орчны хэсэг мөн.
2. Төрөлхийн рефлекс, хариу үйлдэл, инстинкт нь бүхий л хүмүүжлийн үйл явцын үндэс байх ёстой.
3. Хүмүүжил нь логик, гоо зүй, шашны хэм хэмжээтэй төрөлх ба олдмол хариу үйлдлийг дасан зохицуулахын тулд тэдгээрт нөлөөлөх ёстой.
4. Хүүхдийн төрөлхийн ба олдмол хариу үйлдлийг судлах хэрэгтэй. Энэ бүхэн нь үйл хөдлөлийн зарчмын агуулгыг тодорхойлдог.
Заах арга юуны өмнө сурагчийн мэдрэхүйн эрхтний үйл ажиллагааг сенсор төдийгүй мөн мотор сэрэл тодорхой хүртэгдэн, төвлөрөх чиглэлд хандуулах ёстой. Аливаа үйл хөдлөлд сургалт, сонирхол, анхаарлын гол нууц оршино. Хүн үйл ажиллагаа явуулахын тулд бүтээгдсэн бөгөөд хүүхэд үйл ажиллагаанд үргэлж тэмүүлж байдаг. Үйл хөдлөлийн үр дүнд хөгжил явагдана. Иймээс А.Лайн үзэж байгаагаар сургалтын үндэс дараах зүйлсээс тогтдог байна. Үүнд:
• Хүртэхүй
• Оюун санааны тусгал
• Гадаад илэрхийлэл эдгээр болно.
А.Лайн үйл хөдлөлийн сургууль нь олон талт үйл ажиллагаа бөгөөд түүнд мөн үйлдвэрлэх хөдөлмөр ч ордог байна. Ингэхдээ суралцагчийн хувийн онцлогийг тооцон үзэхийн зайлшгүйг тэмдэглэж байв. Түүнийхээр субьектуудын харилцан үйлчлэл хөшүүрэг-хариу үйлдэл гэсэн схемээр явагдана. Энд гол үүрэг сургалтын төлөвлөгөө, судлах зүйл, хичээл, хүүхдийн хувийн онцлогт тулгуурласан сургалтын аргад ноогддог.
А.Лайтай адил төстэй байр сууринд францын сурган хүмүүжүүлэгч Альфред Бине (1857 - 1911) зогсож байв. Тэрээр хүмүүжлийн үйл явцад юуны өмнө хүүхдийн төрөлхийн өгөгдөлд тулгуурлах ёстой гэж үзэж байв. Хүмүүжлийн хүчин зүйл болох нийгмийн орчинг А.Бине хэт өрөөсгөлөөр авч үзсэн харагддаг. Тухайлбал, тэрээр шийтгэлийг хэрэглэх нь оновчтой аргуудын нэг гээд сурган хүмүүжүүлэх үлгэр жишээг дутуу үнэлж байв.
Альфред Бине
 |
| Альфред Бине (1857 - 1911) |
Францын сэтгэл зүйч, сурагчдын хөгжлийн физиологийн ба психологийн зүй тогтлыг судалсан. Хүүхдийн нас зүйн бололцоог тодорхойлох тестийг боловсруулсан. Хүмүүжилд юуны өмнө төрөлхийн авьяас чадварт тулгуурлах ёстой гэж үзсэн. Хүүхэд өөртэй нь шууд тулсан зүйлийг сурч авдаг учраас суралцагч өөрийн боловсролд хамгийн идэвхитэй оролцогч нь байна гэж үзжээ.
Үүний зэрэгцээ туршилтын сурган хүмүүжүүлэх зүй нь оюун ухааны төрөлхийн чадварын тухай онолыг мөн дэвшүүлэн гаргасан байна. Энэхүү онол нь Ж.Адаме, Ж.Адамсон нарын эрдэмтдээр дамжин Англид үүсээд Франц, ялангуяа АНУ-д хүчтэй хөгжсөн байна. Энэ онолын талыг баримтлагчдын гол арга нь оюун ухааны тестийн арга юм. Зарим сурган хүмүүжүүлэгчид ийм маягийн тестийн тусламжтайгаар оюун ухааны төрөлхийн чадварыг тогтооход эргэлзэж, түүнд нилээд шүүмжлэлтэй талаас нь хандаж байв. Тухайлбал, АНУ-ын сурган хүмүүжүүлэгч У.Бэгли оюун ухааны тестүүд нь суралцагчдын зөвхөн мэдлэгийн түвшинг л тогтоож чадах бөгөөд төрөлхийн, үл өөрчлөгдөгч авьяас чадварын түвшний обьектив үзүүлэлт болж чадахгүй хэмээн үзэж байжээ. Ийм байр суурийг францын сурган хүмүүжүүлэгч, сэтгэл зүйч А.Валлон мөн адил баримталж байжээ.
7.4. Прагматик сурган хүмүүжүүлэх зүй
Дурьдан буй үед АНУ-д прагматик философи түргэн хурдацтай хөгжиж үзэл санааны энэ чиглэлийн хүрээнд прагматик сурган хүмүүжүүлэх ухаан төлөвшин тогтсон байна. Энэ урсгалын гол төлөөлөгч нь америкийн нэрт философч Жон Дьюи билээ.
Джон Дьюи
 |
| Джон Дьюи (1859 - 1952) |
Ж.Дьюи нь хүмүүжлийн практик чиглэлийг баримталж байсан бөгөөд түүний зорилтуудыг хүүхдийн спонтан хөгжлийн аргаар шийдвэрлэхийг зорьж байв. “Хүүхэд бол аливаа зүйлийн эхлэх цэг, гол төв, төгсгөл юм. Иймд түүний хөгжлийг хамгийн түрүүн тооцох хэрэгтэй. Учир нь түүний хөгжил л хүмүүжлийн гол материал болдог” хэмээн тэрээр бичсэн байна. Түүнийхээр хүнийг хүүхэд ахуй үеэс нь эхлэн эрүүл мэнд, амралт, гэр бүлийн гишүүн, нийгмийн гишүүн талаас нь хандаж хүмүүжүүлснээр хүний амьдралд нөлөөлж болно гэж үзсэн байна. Ж.Дьюи хүүхдийг эдийн засаг, шинжлэх ухаан, гоо зүй, соёл зэрэг олон талт хүчин зүйлсийн хүчтэй нөлөөллийн обьект болгох саналыг дэвшүүлж байв. Түүнийхээр хүмүүжил бол төрөлхийн сонирхол, хэрэгцээнд тулгуурлан хүүхдийн хувийн туршлагыг тасралтгүй хувиргах үйл явц ажээ. Иймд хөдөлмөрийн хичээл нь шинжлэх ухааны бусад салбарууд бүрэлддэг төв цэг болно. Сургууль дахь хөдөлмөр сургалт, хүмүүжил нь ерөнхий хөгжлийн зайлшгүй нөхцөл мөн. Гар хөдөлмөр бол нийгмийн үндсэн хэрэгцээ, түүнийг хангах арга хэрэгслийг хүүхдэд үзүүлэхэд ашигладаг хэрэгсэл юм. Түүний хувьд хөдөлмөрийг сургалтын сэдэл тэмүүлэл, арга хэмээн ойлгох нь чухал байв. Тэрээр сургалт-хүмүүжлийн салбар дахь формализм, догматикмийн эсрэг байр сууринд зогсож, шинэ нөхцөл байдалд тохирсон сургууль байгуулах санааг дэвшүүлжээ. Энэ сургууль нь зайлшгүй мэдлэгийг тоглоом ба хөдөлмөрийн үйл ажиллагааны явцад олж авдаг суралцагчдын гэнэтийн сонирхол ба хувийн туршлагад тулгуурлан үйл ажиллагаа явуулах ёстой. “Сургууль ба нийгэм” хэмээх өөрийн томоохон бүтээлдээ Ж.Дьюи сургалтын уламжлалт хуучин тогтолцоог эрс шүүмжилж, “тэр нь идэвхигүй байдал, нүд хууралт, өөрөөр хэлбэл сурагч маш богино хугацаанд эзэмших ёстой багшийн бэлтгэсэн бэлэн материал мөн” гээд уламжлалт хуучин тогтолцоонд сурагчдын бие даасан үйл ажиллагаа маш бага зай эзэлдэг хэмээн үзсэн байна.
Уламжлалт сургалтын өөр нэг онцлог бол аль болох олон хүүхэд хамарсан нөхцөлд үйл ажиллагаа нь чиглэдэгт оршино. Энэ нь мөн л хүүхдийн идэвхигүй үүргийн шинж юм. Бүх зүйл зөвхөн сонсоход суурилбал бид маш өрөөсгөл материал, арга барилтай болно гэсэн үг. Ингэхэд хүүхдийн хэрэгцээ ба боломжийг тооцон үзэх шаардлагагүй болдог байна. Эндээс Ж.Дьюи уламжлалт сургуулийн үндсэн дутагдлыг
• Идэвхигүй байдал
• Хүүхдийг механикаар удирдах
• Арга хэрэгсэл, хөтөлбөрийн өрөөсгөл шинж гэж үзжээ.
Хуучин сургалтад гол хүндийн төв сургалтын байгууллага, сурагчийн идэвхитэй ажиллагаанд бус багш нарын мөрөн дээр оршдог. Боловсрол дахь өөрчлөлт хүндийн төвийн өөрчлөлтийг дагалдан явагдана. Бүх зүйлийн эхлэл ба төгсгөл хүүхэд учраас хүүхдэд хэрэгтэй зүйлийг нь өгөх чадвар хүүхдийн хувьд хамгийн үнэ цэнэтэй зүйл юм. Хүүхэд үйл хөдлөлийнхөө явцад зарим нэг дутагдал гаргадаг боловч, хүүхдийн гаргасан алдаа амархан засагддаг хэмээн Ж.Дьюи үзжээ.
Сургалтын гол хэлбэрийн нэг болох хөдөлмөрийн хичээлийг тусгай кабинет, цэцэрлэгт хүрээлэн, тариан талбайд явуулж тэнд нь хөдөлмөрийг хүндэлж үзэх нөхцлийг бүрдүүлэх нь чухал. Энэ бүх нөхцлийг бүрдүүлсэн цагт тэр сургууль жинхэнэ төгс төгөлдөр сургууль болно. Энэ сургуульд хүүхдийн амьдрал бүхнийг тодорхойлогч зорилго болон хувирдаг. Тэгвэл сургалт ямар чиглэлээр хөгжих вэ? Энэ тохиолдолд амьдрал тэргүүн эгнээнд тавигдах ба сургалт энэхүү амьдралыг дэмжих үүрэг гүйцэтгэнэ. Иймээс хүмүүжлийн зорилтууд хүүхдийн идэвхит шинжийг хазаарлаж, түүнийг зөв гольдролд оруулах явдал юм. Зөв гольдролдоо орсон хүүхдийн идэвхит шинж үнэт үр дүнд хүргэдэг. Гэхдээ багш хүүхдийн энэ идэвхит шинжийг зөв чиглүүлж байна гээд унтраах ёсгүй. Багшийн үүрэг бол энэ идэвхит шинжийг зөв удирдаж, тодорхой чиглэлд оруулснаар зохистой зорилгыг бий болгож чаддагт оршино. Багшийн энэхүү ажиллагаа баримт материалтай танилцах, саадыг даван туулах, шаргуу зан чанар, тэвчээр шаарддаг. Гэхдээ сахилга бат хэрэглэх зайлшгүй нөхцөл буй болтол хэрэгждэг. Ингэхдээ хүүхдэд эхлээд өөрийн импульс буюу инстинктээ илрүүлж, дараа нь шүүмжлэл, асуултын тусламжтайгаар хийх ёстой зүйлийг нь ухамсарт нь суулгаж өгнө. Энд Ж.Дьюи энэхүү импульсийн 4 бүлгийг тэмдэглэсэн байна. Үүнд:
1. Нийгмийн импульс. Хувийн хоорондын харилцаа, ярилцлагын явцад илэрнэ. Хэл яриа сурах нь нийгмийн импульсийн хамгийн энгийн хэлбэр юм. Гэхдээ энэ нь хүмүүжлийн хамгийн гол хүчин зүйл болж болох талтай.
2. Бүтээн байгуулах импульс. Ямар нэг зүйл хийх инстикт. Энэ нь эхлээд тоглоом, хөдөлгөөнд илэрч, дараа нь илүү тодорхой болж, хэрэглэж буй зүйлдээ ухамсарлагдсан хэлбэр, тогтсон мөн чанарыг өгдөг байна.
3. Сонирхох инстинкт. Эхний хоёр импульсийн нэгдэл.
4. Илэрхийлэгдэх импульс. Мөн эхний хоёр импульсийн нэгдэл.
Ж.Дьюигийн үзэж байгаагаар хүн байгалиас заяагдсан нөөц бололцоог өөртөө агуулах ба өөрөөр хэлбэл
• Хамтын харьцаанд татагдах
• Судалгаанд татагдах
• Аливааг бүтээхэд татагдах
• Уран сайхнаар илэрхийлэхэд татагдах зэрэг нөөцийг агуулдаг.
Ж.Дьигийнхээр уламжлалт сургалт нь сурагч багшийн өмнө болон бусад сурагчдынхаа өмнө сурах бичгээс олж авсан зүйлээ тайлагнах шинжтэй байсан бол шинэ сургалтын хувьд энэхүү тайлагнал хүүхдийн хувьд нийгмийн хамгийн чухал үүрэг болох бөгөөд багшийн хувьд энэ нь чөлөөт ярилцлагын шинжийг олно. Чухам энэ сургалтад буруу төсөөлөл засагдаж байдаг санал, туршлага, үзэл бодлын солилцоо шүүмжлэлийн дагуу явагдах болно. Хүүхэд байнгын үйл хөдлөлд орших ба өөрийн олж авсан авьяас, чадвараа өөрөө удирдах ёстой. Багшийн үүрэг бол энэ үйл хөдлөлийг зөв чиглэлд оруулах зөвлөхийн үүрэгт оршино. Хүмүүжил нь аливааг бүтээхэд бус харин анхдагч, бие даасан төрөлхийн авьяас чадварын оршихуйд тулгуурлах ёстой.
Ж.Дьюи аливаа судлах зүйлийн 3 бүлэг байдгийг тогтоосон.Энэ нь:
1. Байгаль
2. Хөдөлмөр
3. Нийгэм юм.
Ж.Дьюи нь өөрийн сургалт-хүмүүжлийн тогтолцоондоо төрөлхийн авьяас чадварыг байнга ашиглаж, туршлага, практикийг үйл ажиллагааныхаа гол зэвсэг болгож байв. Хүмүүжлийн зорилго ажил хэрэгч, хөнгөн шингэн, чадварлаг, ямар ч үнээр хамаагүй эд баялагт хүрэх чадвартай хүнийг төлөвшүүлэхэд чиглэгдэнэ. Ингэхдээ туршилт, алдааны арга, төслийн аргыг өргөнөөр ашиглахын зайлшгүйг цохон тэмдэглэж байв.
Дурьдан буй үеийн томоохон сэтгэгч боловсролын түүхэнд өөрийн мөрөө гаргасан хүмүүсийн нэг нь Фридрих Ницше (1844 - 1900 он) юм.
Фридрих Ницше
 |
| Ницше Фридрих (1844 - 1900) |
Немцийн философч, соёл судлаач, “амьдралын философ” чиглэлийг үндэслэгчдийн нэг. Ницшегийн философ-соёл судлалын үзэл баримтлалд гол байрыг зориг хүсэл үндэс нь болдог “амьдрал” хэмээх ухагдахуун эзэлдэг. Энэ хүрээндээ боловсрол, хүмүүжлийн ажлыг тусгайлан авч үзэж, “Манай боловсролын байгууллагуудын ирээдүйн дүр төрх”хэмээх илтгэлүүдийн хураангуйг бичжээ.
Түүнийхээр хуучин боловсролын тогтолцооны гол хор хөнөөл нь ёс суртахууны хүмүүжилд ач холбогдол өгөөгүйд орших бөгөөд тухайн үеийн гимназуудыг ерөнхий соёлын хүрээг хэтэрхий доош хийн хэт мэргэжлийн чиглэлд хандсан хэмээн шүүмжилж байв. Ф.Ницше чухамдаа зорилго л боловсролын мөн чанарыг тодорхойлно гэж үзсэн. Энэхүү зорилго гэдэг нь агуу их хүмүүсийн чин хүсэл ба өөрийн хүүхэд ахуй насны мэдрэхүйд өгөгдсөн хувийн сонирхолд тохируулан хүүхдийг үйл ажиллагаат, бүтээлч амьдралд бэлтгэх явдал юм. Жинхэнэ ёсоор боловсролтой байна гэдэг нь оюун санааны хамгийн дээд сонирхолын дагуу амьдрахыг хэлдэг ажээ. Эндээс хүний жинхэнэ соёлт шинжийн үндэс бол өөрийгөө байнгын төгөлдөржилтөд чиглүүлж, өөрийгөө үргэлж голж байхыг хэлнэ гэсэн гаргалгаа гардаг. Өөрийгөө үүргээ биелүүлэхэд саад болж буй бүхнээс чөлөөлж, зорилгоо мөрдөх нь хүмүүжлийн гол үр дүн мөн. Ер нь “Үлэмж хүн” хүмүүжүүлэх нь Ницшегийн сурган хүмүүжүүлэх ухааны гол мөн чанар юм. Энэ ухааны гол хөдөлгөгч хүч нь хүний сонирхолыг сэрээхэд орших ба гэхдээ суралцагсдыг мэдлэгээр хэт дарах бус харин хүүхэд аливааг өөрөө ухаарах, өөрөө бүтээх материал мэтээр хүлээн авах тийм зүйлд л тулгуурлах ёстой. Ингэхдээ хүний үйл хөдлөл дэхь ухамсаргүйн сэдэл тэмүүллийг тооцон үзэх нь зайлшгүй.
Ницшегийн үзэж байгаагаар хүнд хамгийн үнэ цэнэтэй, хэрэгтэй зүйл бол бусад хүн юм. Хүн ба хүний оюун санааны амьдралыг судлах нь хамгийн гүнзгий боловсролын агуулгатай судалгаа мөн. Залуу үеийг өөрсдөө бие даан амьдралын хуулинд суралцаж, бие даасан, бүтээлч үйл ажиллагаанд сургах нь чухал. Тэрээр сонгодог урлагийн төрлүүдийг сургуулиудад идэвхитэй сурталчилж, хүүхэд багачуудад гоо сайхны таашаал төлөвшүүлэхийг уриалж байв. Ингэхдээ сургуулийг ухамсрын гуйвуулсан хэлбэр болох шашны ухамсраас бүрэн чөлөөлөх ёстой.
Шинжлэх ухааны жинхэнэ хүмүүжил дараах гурван хүчин зүйлийг тооцсон байх шаардлагатай. Үүнд:
1. Удамшлын хүчин зүйлийн нөлөө
2. Бие хүн өөрийгөө хөгжүүлэх боломж
3. Хүүхэд өөрийн хувийн зан чанарыг нээхэд саад үл бологч тийм зохицол бүрдүүлэх эдгээр болно.
Ийм хүмүүжил нь тогтвортой нийгмийн үзэл баримтлал, ёс суртахууны итгэл үнэмшил, хариуцлагын хөгжингүй мэдрэмж бүхий чөлөөт, бие даасан хүнийг төлөвшүүлэх болно. Иймээс Ницше сурган хүмүүжүүлэх үйл явцыг байгалиас заяагдсан авьяас чадварт нь түшиглэн зохион байгуулахыг зөвлөж байв. Маш их зориг хүсэл, өөрийн гэх бие даасан чадвартай хүн л жинхэнэ ёсоор багш болж чадна. Тэр хүн шинэ харилцаа, шинэ үнэт зүйлсийг бүтээгч байх ёстой. Гэхдээ ганц багш ийм байгаад амжилтад хүрэхгүй. Мөн сурагч ч гэсэн жинхэнэ ёсоор сурагч байх ёстой гэж Ницше үзжээ.
Шинэ хэв маягийн бие хүнийг төлөвшүүлэх замыг эрэлхийлсэн XX зууны эхэн үед сурган хүмүүжүүлэгч Пауль Наторпийн “Нийгмийн сурган хүмүүжүүлэх зүй” номонд дурьдагдсан үзэл баримтлал томоохон байр эзлэх болжээ. Энэ үзэл баримтлал нь залуу үеийнхний сургалт-хүмүүжлийн асуудлыг нийгэм-философийн илүү өргөн хүрээнд авч үзсэнээрээ онцлогтой. Наторпийн нийгмийн сурган хүмүүжүүлэх зүй дэхь хүмүүжил, боловсрол нь юуны өмнө амьдралын үнэт зүйлс, хэм хэмжээний нэгдмэл ойлголтын үндсэн дээр бие хүн ба нийгмийн харилцан хамаарлыг боловсруулах зорилготой байв. Чухам энэ зорилгын үүднээс тэрээр ангийн зөрчлийг арилгах хандлага бүхий хүн амын бүх давхаргад адил үйлчлэх сургууль байгуулах зорилтыг тавьжээ. Нийгмийн сурган хүмүүжүүлэх зүйн үзэл санаа нь хуучин уламжлалын сургуулиуд дахь формализм, идэвхигүй шинжийг эрс эсэргүүцсэний дүнд Германд хүчтэй гарч ирсэн хөдөлмөр сургуулийн чиглэлийг өөртөө нэгтгэж байв. Энэхүү чиглэлийн үндсийг Швейцарийн сурган хүмүүжүүлэгч Роберт Зейдель тавьсан бөгөөд өөрийн “Хөдөлмөр сургууль нийгмээс урган гарсан зайлшгүй болох нь” бүтээлдээ энэ сургуулийг бий болгох үндсэн хандлагуудыг тодорхойлжээ. Ийм төрлийн анхны сургууль 1882 онд байгуулагдсан бөгөөд хамтын-хөдөлмөр сургууль гэсэн нэрийг авч, ойролцоогоор 30 орчим үйлдвэрлэх хөдөлмөрт багачуудыг сургаж байв. Энд сурагч нэг бүр аль нэг гар урлалын төрлийг үндсээр нь эзэмдэх ба бусад төрлийн тухай ямар нэг төсөөлөлтэй болсон байна. Хөдөлмөр сургалт нь мэдлэгийн тодорхой цар хүрээг шаардах учир оюуны мэдлэг, уран сайхан-дүрслэх урлагийн үйл ажиллагааг зайлшгүй дагуулна.
 |
| Георг Кершенштейнер (1854 - 1932) |
1908 онд Г.Кершенштейнер “Ирээдүйн сургууль хөдөлмөр сургууль болох нь” илтгэлдээ ийм маягийн сургууль байгуулах үндсэн зарчмуудыг томьёолжээ. Эхний зарчим буюу нийгэм-сурган хүмүүжүүлэх зүйн зарчим нь сургуулийг амьдралын лаборатори болгох явдал мөн. Энд хүүхдийн амьдралын бүхий л явц өнгөрөх бөгөөд ерөнхий боловсролын чиглэлтэй байж, хүүхдүүдийг ирээдүйн хөдөлмөрийн үйл ажиллагаанд нь бэлтгэнэ. Түүний гол зорилго нь мэдлэг олгох бус харин сурагцагсдад энгийн хөдөлмөрийн дадал, зуршил, биеэ авч явах сахилга батын хүмүүжил олгоход оршино. Хоёр дахь зарчим нь арга зүйн зарчим юм. Түүнийхээр сургуулийн үйл ажиллагаа гол төлөв хоцрогдсон аргад тулгуурладаг бөгөөд хүүхдээс идэвхигүй анхаарал, багшийг үг дуугүй дагахыг л шаарддаг байна. Хичээл гол нь хүүхдийн идэвхитэй бие даасан үйл ажиллагаанд илүүтэй эзэмшигддэг. Энд тэрээр бодит үзүүлэн таниулах материал хэрэглэх Я.А.Коменскийн зарчмыг хэрэглэсэн байна. Хүүхдэд аливааг зааж, таниулахдаа үргэлж яриад байх нь хангалтгүй. Ярьж байгаа зүйлээ биет үзүүлэнгээр нь харуулвал илүү дөхөмтэй. Иймд хүүхдийг аливаад сургахад үг төдийгүй мөн түүнийг сурч буй зүйлд нь бүрэн автуулах нь чухал юм. Жинхэнэ мэдлэг зөв зүйлийг буруу зүйлээс идэвхигүйгээр ялгах чадварт бус харин энэ ялгах чадвараа бусдад тайлбарлах чадвар, түүнийгээ дүрслэн үзүүлэх, дууриалган хийх дадалд оршино. Иймээс хүүхэд юун түрүүнд ангид яригдаж буй зүйлийг нүдээрээ харж байвал сайн бөгөөд түүнийг дууриалган хийж, дүрслэн зурж, загварчилж байвал бүр сайн байдаг байна. Юмсыг ингэж хөдөлмөрийн явцад эзэмдэх нь харснаас хамаагүй илүү үр дүнтэй байдаг ажээ.
Мөн аливаа зүйлийг хүртэн мэдрэх үедээ хүүхэд идэвхи үзүүлж байвал сайн. Аль ч сургалтын материалд дүрслэн үзүүлэх байдлаар илэрсэн сэдвийг суулгаж өгч болно. Зөвхөн бие даасан үйл ажиллагааны замаар олж авсан мэдлэг хүүхдийн хувьд ач холбогдолтой байдаг тул сургуульд гар хөдөлмөрийг түлхүү оруулах шаардлагатай. Энэ нь Кершенштейнерийн тодорхойлсноор хүүхдийн мөн чанарт яв цав тохирох бөгөөд түүний хийсэн судалгаагаар нийт хүүхдийн 90 хувь хийсвэр бус харин дүрслэлийн сэтгэхүйтэй байдаг байна. Иймээс хүүхэд онолын хичээлээс илүүтэй практик хичээлд татагддаг.
Ардын сургууль байгуулахад юуны өмнө заах аргыг гар хөдөлмөр, дүрслэн-үзүүлэх үйл ажиллагаатай нягт холбож, туршлага-лабораторийн хичээлийг түлхүү оруулах хэрэгтэй. Ийм сургуулийн хөтөлбөр практик үйл ажиллагааны янз бүрийн хэлбэрүүдийг нэг дасгал нь дараагийн хүндрэл саадад тулж, түүнийг хүүхэд бие даасан үйл хөдлөлөөр даван гарах боломжтой тасралтгүй гинжин дараалал бүрдүүлсэн хэлбэрээр зохиогдоно. Гар хөдөлмөрийг бие даасан хичээлийн хөдөлмөр болгох шаардлагатай бөгөөд сургалтын зохион байгуулалт нь эхэн үедээ гол төлөв тоглоомын хэлбэрээр илэрнэ.
Ийм сургууль байгуулах өөр нэг шаардлага нь сургууль бол нийгмийн харилцан үйлдэл чөлөөтэй явагдах ёстой бүхэл организм байдагт оршино. Иймд сургуулиуд амьдралын бүхий л үйл явцыг өөртөө нэгтгэдэг бөгөөд хүүхдүүд өмнө нь гарч ирсэн саад бэрхшээлийг хэрхэн даван туулахаа өөрсдөө шийддэг байгууллага юм. Хөдөлмөр сургуулийн үзэл баримтлалынхаа зэрэгцээ Г.Кершенштейнер иргэний боловсролын талд ихэд анхаарсан бөгөөд энэ талаар өөрийн “Иргэний хүмүүжлийн талаархи ухагдахуун” хэмээх бүтээлдээ тодорхой авч үзсэн байдаг. Тэр бүтээлдээ ардын сургууль, армийг төрийн хүмүүжлийн хамгийн идэвхитэй хэлбэр гээд залуу үеийнхэнд эх орныхоо төлөө хүчээ өгөх хүсэл эрмэлзлийг төлөвшүүлэх байгууллага гэдэг талаас нь авч үзжээ. Г. Кершенштейнерийнхээр чинээлэг айлын хүүхдүүд төрд хэрэгтэй хүмүүжлийг гэр орондоо ба дунд сургуулиудад 18 хүртэлх насандаа олж авдаг бол хөдөлмөрчин ардын хүүхдүүд зан төлөв нь тогтоогүй үе буюу 13-14 насандаа ардын сургуулийг орхидог байна. Иймд ардын сургууль төгсөөд ажиллаж буй тэдэнд зориулж нэмэлт сургалтыг байгуулах хэрэгтэй. Ийм сургалтын байгууллагууд нь хөдөлмөрийн үр шимээр бахархах чадварыг хүүхдэд олгоно. Нэмэлт сургуулиуд нэг төрлийн мэргэжилд голчлон сургах ба энэ мэргэжилд бусад мэдлэгийн салбарыг зохистойгоор чиглүүлнэ. Эндээс хүүхдийн техник-мэргэжлийн боловсролд анхаарах хандлага гарч ирсэн. Өөрөөр хэлбэл бидний өнөөдөр ярьж заншсан техник-мэргэжлийн сургууль буюу мэргэжлийн сургалт үйлдвэрлэлийн төвүүд анхлан байгуулагджээ.
Энэ төвүүдэд гар урлалын янз бүрийн төрлүүд, бие даасан лабораторийн ажлууд, практик хичээл, гар хөдөлмөр, ерөнхий боловсролын үндсэн мэдлэг олгоно. Түүнийхээр хөдөлмөр хүүхдэд
• Үнэнч шударга чанар
• Сайхан сэтгэл
• Шаргуу мэрийлт олгох юм.
Харин нийгмийн ая холбогдол нь ангийн зөрчлийг арилгахад чиглэнэ. 13-14 хүртэлх насны ажилчны хүүхдүүд хөдөлмөр сургуульд суралцах бол 18 хүртэлх насны язгууртны хүүхдүүд гэр бүлдээ хүмүүжнэ. Гол мөн чанар нь сургуулиуд хуулийг даган мөрдөгч, эх оронч иргэнийг хүмүүжүүлэхэд оршдог. Ийнхүү Г.Кершенштейнер хөдөлмөр сургуулийн онолыг үндэслэж, иргэний хүмүүжлийн үзэл санааг боловсруулснаараа боловсролын түүхэнд нэрээ үлдээжээ. Сургалтын практик чиглэлийн арга болон онол, практикын нэгдлийн зарчим дээр үндэслэн хүмүүжлийн дараах зорилтуудыг дэвшүүлжээ. Үүнд:
1. Суралцагсдыг үзэл суртлын хувьд боловсруулах
2. Ерөнхий боловсролд тэмүүлэх тэмүүллийг багасгах
3. Хүүхдийн бүх талын хөгжил бус харин нарийн мэргэжлийн бэлтгэлд анхаарах
4. Аливаа хувьсгалт хөдөлгөөнөөс хүүхдийг аль болох хол байлгах эдгээр болно.
